Vriendschap is de enige menselijke aangelegenheid waarvan het nut nooit ter discussie staat. Wat is er immers aangenamer dan iemand te hebben met wie je over alles zo durft te praten als met jezelf? In Vriendschap nodigt Cicero uit tot een genuanceerde verkenning van dit universele concept, waarbij hij de essentie van menselijke relaties blootlegt.
Door Noah J.J. Kurstjens
Marcus Tullius Cicero werd geboren in 106 voor Christus in een klein stadje op ongeveer honderd kilometer ten zuidoosten van Rome. Hij groeide op in een gegoede familie en genoot een goede opleiding. Cicero zag zichzelf in de eerste plaats als politicus, met een actieve rol in het openbare leven. We weten daarnaast dat hij veel studeerde en schreef. In een fase van reflectie rond zijn zestigste schreef Cicero in hoog tempo het ene filosofische werk na het andere. De dialoog Laelius is een van de laatste werken uit deze periode, geschreven tussen maart en november 44 voor Christus.
Alledaagse en hoogstaande vriendschap
Dit originele werk van Cicero, waar het boek op is gebaseerd, is een in het Latijn geschreven dialoog die geheel gewijd is aan een bespreking van het concept vriendschap. Cicero vertelt hoe zijn leermeester Scaevola verslag doet van een gesprek tussen Gaius Laelius – een politicus van de Romeinse republiek – en zijn twee schoonzoons. In de dialoog wordt niet alleen ingegaan op de vraag waar vriendschap uit voortkomt en hoe het kan eindigen, maar wordt zelfs een maatstaf opgesteld voor de beoordeling en keuze van echte vrienden en alledaagse vriendschappen. Op deze manier komt naar voren dat een alledaagse vriendschap per definitie nog helemaal geen échte, hoogstaande vriendschap hoeft te zijn.
Dit onderscheid vormt de kern van de bespreking. Alledaagse vriendschappen zijn gebaseerd op nut en genot. Mensen sluiten zich bij elkaar aan omdat ze iets van elkaar nodig hebben, of het nu gaat om materiële steun, hulp bij problemen of puur plezier. Deze vriendschappen zijn vaak van oppervlakkige aard en kunnen veranderen naarmate de omstandigheden veranderen.
Aan de andere kant staan de hoogstaande vriendschappen, die Cicero beschouwt als de ware vorm van vriendschap. Deze vriendschappen zijn gebaseerd op deugdzaamheid, integriteit en wederzijds respect. Ook loyaliteit speelt een belangrijke rol in deze hoogstaande vorm van vriendschap. Cicero geloofde dat deze ware vriendschappen alleen mogelijk zijn tussen deugdzame mensen, omdat deugd de basis vormt voor een duurzame en oprechte relatie. Zo’n relatie is daarbij niet alleen goed voor persoonlijk genot, maar draagt ook bij aan het algemene welzijn van de samenleving.
Kies je vrienden zorgvuldig
Cicero’s bespreking van de oorsprong, grenzen, soorten en criteria van vriendschap beschikt over de capaciteit om bij haar lezers een evolutie in het denken te veroorzaken. Door stil te staan bij wat vriendschap nu eigenlijk is en de lessen uit de dagelijkse praktijk van het leven te fuseren met het theoretisch kader van Cicero, kunnen we veel te weten komen over onze eigen vriendschappen. Aan het voeren van een vriendschapsband gaat immers ook een proces van selectie vooraf. Het boek leert dat onze keuze zou moeten vallen op mensen die standvastig, betrouwbaar en evenwichtig zijn. Of onze huidige vrienden ook daadwerkelijk aan deze eisen voldoen, weten we echter pas als het leven ons een test presenteert; een echte vriend onderscheid je immers pas in onzekere tijden. Dus wapen u met Cicero!
Marcus Tullius Cicero, Vriendschap. Vertaald en toegelicht door Rogier van der Wal, Gorredijk: Noordboek, 2022.
