Voor het eerst zijn de verzamelde gedichten van Friedrich Nietzsche in het Nederlands vertaald. Dit alles ben ik. Gedichten. is een juweel van een boek dat de essentie van Nietzsche ontsluit: leven als onverzadigbaar vuur.
Door: Arthur Veenstra
Ard Posthuma heeft zijn decennialange affiniteit met Nietzsche bekroond met de bundeling, vertaling, en toelichting van de gedichten van deze filosoof. Het boek bevat een ruimhartige selectie van Nietzsches gedichten, chronologisch ingedeeld in de belangrijke periodes. De Nederlandse vertaling is naast het Duitse origineel weergegeven. Je kunt dus naar believen overschakelen naar het Duits als je wat meer duiding of begrip nodig hebt bij een bepaalde dichtregel of gedicht. Daarbij is vrijwel ieder gedicht voorzien van een gedetailleerde toelichting. Mede door die annotaties, slaagt deze gedichtenbundel erin om de rijke literaire en filosofische wereld van Nietzsche te ontsluiten. En dat is puur genieten.
Waarheen? Daarheen!
Ieder gedicht kun je lezen als een boodschap waarin de ideeën- en belevingswereld van Nietzsche samenkomt. Het totaaleffect van het lezen van de verzamelde gedichten is dat je affiniteit krijgt met zowel Nietzsche de persoon als met zijn filosofische project.
Neem bijvoorbeeld het gedicht ‘Naar nieuwe zeeën’. Posthuma legt uit dat dit gedicht was gewijd aan Columbus. Columbus was voor Nietzsche natuurlijk een paradigmatisch voorbeeld. Volgens Nietzsche had de oude moraal, die vooral op medelijden was gebaseerd, afgedaan. De zoektocht naar een nieuwe richtinggevende filosofie zag hij als een ontdekkingsreis waarvan hij – net als Columbus – een bestemming vermoedde, maar die hij nog niet helemaal kon zien. Dat maakte die reis een nogal hachelijke onderneming. Waarheen gaat die reis dan? Is de reis niet al gedoemd bij de start?
Het gedicht ‘Naar nieuwe zeeën’, opent met: ‘Dáárheen – wil ik … Naar de zee …’
Posthuma legt uit dat dit ‘Dáárheen’ een verwijzing is naar Goethes gedicht Mignon met die aanlokkende openingszin: ‘Ken je het land, waar de citroenen bloeien’. De coupletten in Goethes gedicht eindigen met het herhaalde ‘daarheen, daarheen’. Uiteraard gaat Nietzsche verder dan Goethe. Het ‘daarheen’ van Nietzsche betreft niet een aantrekkelijk land met bloeiende citroenen, maar het onbekende: de zee als symbool voor de reis, de oneindigheid, en de belofte van een nieuwe nog onbekende bestemming. Het gedicht is dus een bezielende oproep van een ontdekkingsreiziger pur sang, die zijn potentiële medereizigers wil motiveren om het bekende land – de oude moraal – te verlaten, om zich aan te sluiten bij zijn zoektocht naar een nieuwe moraal: Dáárheen!
Nietzsche’s essentie
Wat kenmerkte Nietzsche als persoon? Het gedicht Ode aan de melancholie komt denk ik dicht in de buurt. De eerste drie coupletten zijn een ode aan de godin van de melancholie die wordt gepersonifieerd door de natuur. Nietzsche roept natuurbeelden op: stromende rots rivieren, vlinders, bulderende lawines, etc. Het vierde couplet bevat de onverwachte verschuiving van het perspectief. Plots identificeert de dichter zich met de natuur: ‘Dat alles ben ik – … bekoorde vlinders, hunkerende bloemen, gretige aasgier, steile gletsjerbeek, de storm die woedt’. Posthuma merkt op dat die beelden de levensdrang in de natuur symboliseren. Dat is natuurlijk zo, maar ze symboliseren vooral ook de grote levenslust die zo kenmerkend was voor Nietzsche zelf. Nietzsche sluit dat vierde couplet af met: ‘want weet: ik blijf naar leven, leven, leven snakken!’ Het zijn de woorden van iemand die het leven op hartstochtelijk wijze ervaarde.
In het gedicht Ecce Homo schrijft hij: ‘ja ik ken mijn ur-natuur, onverzadigbaar als vuur’. Als de gemiddelde mens het leven beleefd als een vlammetje, dan ervaarde Nietzsche het leven als een felle brand. Posthuma gebruikt op een andere plek het oud-Nederlandse woord ‘orewoet’ om Nietzsche’s geestdrift, bevlogenheid, en zijn tomeloze ‘lust’ naar het leven te duiden.
Het is die enorme levenskracht van Nietzsche die veel mensen aanspreekt: iemand die onverschrokken in de wereld staat, met dat gevoel van geen vuur te heet, geen zee te diep, geen berg te hoog. De meeste mensen ervaren het leven waarschijnlijk op een wat minder meeslepende, minder grootse manier. Nietzsche gedichten gunnen ons een blik door zijn ogen en dan zien wij ook plots die wereld met meer diepte, meer intensiteit; alsof die wereld eindeloze mogelijkheden biedt wachtend om ontdekt te worden. Die levenskracht – ‘orewoet’ – is niet alleen een kenmerkend aspect van Nietzsche als persoon; je kunt het volgens mij ook zien als een van de bepalende factoren in zijn filosofische project.
Verrijkend en verdiepend
De bundel Dat alles ben ik is een product van liefde. Het is een absolute aanrader voor diegenen die op een aansprekende manier kennis willen maken met Nietzsche. Voor de meer gevorderde Nietzsche-liefhebber is het een ‘must-read’ die de kennis en begrip van Nietzsche en zijn filosofie verrijkt en verdiept.
Friedrich Nietzsche, Dat alles ben ik. Gedichten. Samengesteld, vertaald en toegelicht door Ard Posthuma, Groningen: Historische Uitgeverij, 2023.
Dit artikel is verschenen in iFilosofie #71. Klik hier voor de volledige editie.