Start: Macht en moed. Praktische filosofie voor ambtenaren

‘Niemand heeft het recht te gehoorzamen’ – Hannah Arendt

Het vertrouwen in de overheid is tot een dieptepunt gekelderd. Slechts een minderheid van de Nederlandse burgers heeft vertrouwen in de instanties die overheidsbeleid uitvoeren. De toeslagenaffaire, de stikstofcrisis, de wooncrisis en de trage afhandeling van aardbevingsschade in Groningen tonen voor velen het failliet van de Nederlandse rechtsstaat. Grootschalige onrechtvaardigheid, logheid en gebrek aan daadkracht, ambtenaren die wisten dat het fout ging maar er niets van zeiden en geen mogelijkheid om je recht te halen als iets misgaat. Velen geloven niet meer dat de overheid ten dienste staat van de samenleving.

Het roer moet om, de bestuurscultuur moet anders, de ambtenaar moet emanciperen, varen op het eigen oordeelsvermogen en tegenspraak kunnen leveren. Vanaf 1 januari 2024 is de ambtseed voor rijksambtenaren gewijzigd. ‘Ik zweer dat ik plichtsgetrouw en nauwgezet de mij opgedragen taken zal vervullen’ eruit, ‘Ik werk in het algemeen belang voor onze samenleving’ erin. Ook het programma Dialoog en ethiek is opgericht, met als doel ‘een open en veilige gesprekscultuur waarin ethische reflectie en dialoog vaste praktijk zijn.’ Tegenspraak is de deugd die gehoorzaamheid moet vervangen. Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan, want voor tegenspraak en moreel oordelen is moed nodig en reflectie op ethiek en macht.

Deze opleiding biedt ambtenaren de beste ideeën uit de geschiedenis van de westerse filosofie, zorgvuldig geselecteerd op relevantie voor de ambtenaar en diens nieuwe taak. Aan de hand van het gedachtegoed van filosofen als Hannah Arendt en Jürgen Habermas bespreken we spanningsvelden tussen oordelen en handelen, tussen systeem en leefwereld, tussen democratie en rechtsstaat. Deze filosofische ideeën krijgen een praktische invulling door toepassing op uit het werk gegrepen cases en de oefening van filosofische vaardigheden. De leidraad voor deze opleiding vormen de boeken Macht en moed, en het Macht en moed praktijkboek.

Programma

---

Bijeenkomst 1: Rechtsstaat en democratie.
17-18 september 2024

We leven en werken het liefst in een democratische rechtsstaat, maar die staat onder druk. Maar wat is een democratische rechtsstaat precies? Filosofen constateren al sinds Plato dat rechtvaardigheid en democratische legitimiteit op gespannen voet met elkaar staan, want wat de meerderheid wil, is niet per se het beste. Hoe zit dat? Kunnen we die twee concepten toch met elkaar verenigen? Wat zeggen filosofen als Arendt, Habermas en Mouffe hierover? Ook lezen en bespreken we Plato’s beroemde allegorie van de grot. We bespreken een beroemd gedachte-experiment.

---

Bijeenkomst 2: Ethiek en integriteit.
5-6 november 2024

Uit de inzichten van Foucault, Arendt en Habermas blijkt dat het moeilijk is om een heel scherpe scheidslijn te trekken tussen de rijksambtenaar in zijn of haar ambt en de persoon, de mens, die deze functie vervult. Weliswaar is het belangrijk dat verschil te blijven zien (niemand valt helemaal samen met diens functie), maar als er te veel conflict ontstaat tussen je ambt en je overtuigingen en gedragingen als mens, dan komt je integriteit in het geding. Het is dus zaak dat ambtenaren zichzelf ook als persoon meenemen in de uitoefening van hun ambt. Als je niet langer handelt uit gehoorzaamheid, maar uit eigen overtuiging, dan worden ethische vraagstukken relevant. Hoe te handelen? En welke ideeën zijn daarbij leidend? We bespreken de vier voornaamste ethische stromingen in de filosofie: deugdethiek (Aristoteles), utilitarisme (Mill), plichtethiek (Kant) en contractualisme (Rawls en Scanlon). Maar voor integriteit is meer nodig dan ethische ideeën; het is ook van belang dat je de mogelijkheid hebt om ernaar te handelen, en dat doe je nooit alleen, maar altijd in dialoog met anderen. De communicatieve ethiek van Habermas biedt hiervoor inzichten. We oefenen met een moreel beraad over een door deelnemers ingebrachte kwestie.

---

Bijeenkomst 3: Autonomie en verantwoordelijkheid.
17-18 december 2024

Autonomie is een lastig begrip: vrijwel iedereen vindt het belangrijk, maar vrijwel niemand kan duidelijk uitleggen wat het betekent. Het heeft iets te maken met vrijheid, verantwoordelijkheid en integriteit, maar het valt daar niet helemaal mee samen. In deze bijeenkomst bespreken we wat autonomie betekent, wat de waarde ervan is en wat dat betekent voor je verantwoordelijkheden en professionaliteit als ambtenaar. Kan een ambtenaar neutraal zijn? We lezen teksten van Kant, Arendt, Bieri en Rössler. In een socratisch gesprek onderzoeken we de betekenis van autonomie en verantwoordelijkheid.

---

Bijeenkomst 4: Macht, moed en waarheid: ‘Speaking truth to power’.
28-29 januari 2025

Tijdens deze bijeenkomst bespreken we wat macht eigenlijk is, en wat de kracht van waarheid is. Waarom is er moed nodig om waarheid te spreken tegen de macht? En over wat voor soort waarheid hebben we het dan, want ‘waarheid’ is nogal een overweldigend begrip. We lezen en bespreken Michel Foucault over de moed tot waarheid (parrhèsia), Hannah Arendts essay over waarheid en politiek en Jürgen Habermas over systeem en leefwereld. We bespreken de vraag: gaat het ambt samen met activisme?

---

Bijeenkomst 5: Handelen en vakmanschap.
18-19 maart 2025

Wat kunnen ambtenaren nu doen? Filosofie blijft abstract als het geen handelingsperspectieven biedt. We hernemen thema’s uit de voorgaande bijeenkomsten in het licht van vragen als: hoe kan ik ruimte scheppen voor deze ideeën? Hoe kan ik bijdragen aan een organisatiecultuur die tegenspraak, ethische reflectie, ambtelijk vakmanschap, autonomie en verantwoordelijkheid voedt? We lezen en bespreken teksten van Arendt en Sennett. We sluiten af met een slotverklaring: waar sta je voor? Wat is volgens jou je taak als ambtenaar? Waar wil je verantwoordelijkheid voor nemen?

---

Leerdoelen

De opleiding ‘Macht en moed. Praktische filosofie voor ambtenaren’ biedt ambtenaren:

1. Filosofische verdieping. Inzichten van filosofen als Aristoteles, Foucault, Arendt, Habermas en vele anderen geven ambtenaren stof tot nadenken over hun werk. Wat is macht eigenlijk? Waarom is tegenspraak belangrijk? Hoe verhoudt zich de democratie tot de rechtsstaat? Wat is de rol van waarheid in de politiek? Deze en andere vragen stellen filosofen zich al heel lang, en door kennis te nemen van hun antwoorden verrijk je je eigen denkrepertoire. Bovendien geven filosofen een aardig voorbeeld van waarheidsliefde, onderzoekende houding en tegenspraak. Filosofen spreken elkaar onophoudelijk tegen, en juist dat leidt tot goede ideeën.

2. Reflectie en inspiratie. We bespreken de ideeën van deze filosofen natuurlijk niet vrijblijvend. Aan de hand van hun beste ideeën verwijzen we telkens terug naar de ambtelijke praktijk van de deelnemers zelf. Wat zijn terugkerende thema’s en dilemma’s? Hoe kun je die duiden in het licht van filosofische inzichten? Wat betekent dat voor concrete situaties? Het programma bevat werkvormen die uitnodigen om hierover met elkaar goede gesprekken te voeren. Daarbij gaan we voorbij de clichés en bekende paden, en zoeken we steeds naar nieuwe invalshoeken en verfrissende perspectieven.

3. Oefening. Uiteindelijk is de hoop dat de ambtenaar na het volgen van deze opleiding iets kan doen. Daarom doen we oefeningen in tegenspraak, moreel dilemmaberaad, socratisch gesprek en de kunst van het vragenstellen. Voor deze manieren van spreken is moed nodig, want er staat iets op het spel, er zijn risico’s. Je weet namelijk nooit van tevoren hoe je gesprekspartner je tegenspraak of vraag ontvangt. Bovendien zijn er machtsrelaties. Uiteraard de hiërarchische arbeidsrelatie tussen werkgever en werknemer, maar ook subtielere machtsrelaties die te maken hebben met de werkcultuur tussen collega’s onderling en de uitstraling naar de burger. Omdat het effect van tegenspraak op deze zaken altijd onvoorspelbaar is, is er moed voor nodig en oefening in een veilige omgeving. Daarom zorgen we tijdens de opleiding met elkaar voor een veilige cultuur en is deze ook steeds onderwerp van reflectie. Want kritische tegenspraak kunnen leveren is mooi, maar bijdragen aan een cultuur waarin niet alleen jijzelf, maar ook je collega-ambtenaren zich uitgenodigd voelen dat te doen is nog beter.

Eindtermen

Na het volgen van de opleiding Macht en moed. Praktische filosofie voor ambtenaren, hebben deelnemers kennis van:

–          Filosofische ideeën van denkers als Jürgen Habermas, Plato, Aristoteles, Hannah Arendt, Immanuel Kant, Michel Foucault, Chantal Mouffe, Peter Bieri en anderen

–          De belangrijkste wijsgerig-ethische stromingen

–          Filosofische perspectieven op concepten als neutraliteit, autonomie, integriteit, democratie, rechtsstaat, waarheid, verantwoordelijkheid, handeling en vakmanschap

–          Basisvoorwaarden voor verschillende gespreksvormen, zoals het socratisch gesprek, het moreel beraad en de discussie.

Na het volgen van de opleiding Macht en moed. Praktische filosofie voor ambtenaren, kunnen deelnemers

–          Meedoen met een socratisch gesprek

–          Meedoen met een moreel beraad

–          Meedoen met een constructieve discussie

–          Constructieve tegenspraak bieden

–          Bijdragen aan een veilige en vitale organisatiecultuur

–          Reflecteren op spanningsvelden die inherent zijn aan het werk van ambtenaren en daarin verantwoordelijk en autonoom handelen

–          Het eigen handelen verantwoorden op ethische gronden

–          Een eigen visie op hun taak als ambtenaar verwoorden en uitdragen.

Doelgroep

Deze opleiding is ontwikkeld voor ambtenaren die tot taak hebben tegenspraak, integriteit en ambtelijk vakmanschap in hun dienst of organisatie te bevorderen. Denk daarbij aan veranderaars, leidinggevenden of personeelsmanagers binnen de rijksoverheid of bij gemeenten.

Verder is deze opleiding interessant voor ambtenaren die in de uitoefening van hun vak willen bijdragen aan een gezonde democratie en een betrouwbare rechtsstaat, en die daarbij hun autonomie en integriteit willen bewaren. Ambtenaren die handelingsperspectieven zoeken voor wanneer gehoorzaamheid conflicteert met morele overtuigingen. Die de moed hebben, of willen ontwikkelen, om constructieve tegenspraak te bieden.

Deze opleiding is geschikt voor (rijks)ambtenaren die in het licht hiervan belangstelling hebben voor praktisch-filosofische inzichten uit de geschiedenis van de filosofie, en die zich willen verdiepen in de ideeën die ten grondslag liggen aan de democratische rechtsstaat, en willen reflecteren op de waarde en het belang van tegengeluid, moed en autonomie.

Werkvormen

Deze opleiding bestaat uit vijf tweedaagse bijeenkomsten. Elk van deze bijeenkomsten bestaat uit een inleidend college, een verdiepende gastlezing van een vooraanstaand filosoof, en de beoefening van verschillende (socratische) gesprekstechnieken. Er is ruimte voor deelnemers om eigen casuïstiek in te brengen. Tijdens de opleiding werken deelnemers aan een slotverklaring waarin ze een visie op hun ambt uiteenzetten. Op de allerlaatste dag lezen deelnemers deze verklaringen aan elkaar voor.

Lesmateriaal

We werken voornamelijk met de boeken Macht en moed en Macht en moed praktijkboek, van Erik Pool, uitgegeven door de Rijksoverheid en ISVW Uitgevers. Deelnemers worden geacht beide boeken zelf aan te schaffen.

Daarnaast wordt een reader ter beschikking gesteld met achtergrondteksten, hoofdzakelijk (fragmenten van) filosofische teksten, zowel klassiek als modern.

Studiebelasting en huiswerk

Deze opleiding bestaat uit vijf modules van elk twaalf contacturen, dus zestig contacturen in totaal. Houdt daarnaast rekening met circa veertig uren zelfstudie, vooral bedoeld om ter voorbereiding teksten te lezen en te werken aan een slotverklaring. In totaal honderd uur studiebelasting.

Data

17-18 september 2024

5-6 november 2024

17-18 december 2024

28-29 januari 2025

18-19 maart 2025

Aanvang dinsdag om 10.30 uur, einde woensdag om 17.00 uur.

Deelname

Deelname aan de opleiding bedraagt € 5.131,49 (excl. btw) inclusief programma, lesmateriaal, certificaat, 5 x diner, 10 x lunch, koffie, thee en overnachtingen in een comfortkamer met ontbijt. Het is ook mogelijk om deze cursus zonder hotelkamer te bestellen; in dit geval is de prijs € 4.600,- (excl. btw).

Docent

Marthe Kerkwijk is filosoof en programmamanager bij de Internationale School voor Wijsbegeerte. Ze studeerde aan de Universiteiten van Amsterdam en Londen, waar ze zich specialiseerde in sociale en politieke filosofie. Ze studeerde af op het thema autonomie en deed promotieonderzoek naar het werk van Jürgen Habermas. Ze geeft cursussen en lezingen over onder meer Hannah Arendt en Jürgen Habermas aan een breed publiek en aan groepen mensen werkzaam in de publieke sector, zoals rechters, schoolleiders en burgermeesters. Daarnaast schrijft ze voor iFilosofie en Trouw, en verscheen in 2023 een door haar hertaalde en ingeleide collectie essays van de Nederlandse rechtsfilosoof Clara Wichmann: Het recht tot straffen hebben we niet, bij ISVW Uitgevers.