In haar boek Blinde Vlekken. Hoe impliciete vooroordelen je (mis)leiden onderzoekt filosoof en psycholoog Lieke Asma het fenomeen impliciete discriminatie. Asma concentreert zich hierbij op concrete situaties waarin deze vorm van discriminatie zich voordoet. Haar boek is daarmee een pleidooi voor oppervlakkige filosofie. Dat is geen ondiepe of ondoordachte filosofie, maar een denken dat begint bij de onmiddellijke context van het onderwerp.
Door Annette Korlaar
De maatschappelijke aandacht voor discriminatie en racisme groeit. Onder meer door de politiemoord op George Floyd in 2020, de daarop volgende Black Lives Matter-demonstraties, de herinnering aan het slavernijverleden en het toeslagenschandaal. Discriminatie is nog steeds wijd verspreid in onze samenleving. Er worden dagelijks op grote schaal mensen benadeeld, achtergesteld, uitgesloten of anderszins oneerlijk behandeld omdat ze tot een bepaalde sociale groep behoren. De alomtegenwoordigheid van discriminatie is geen verrassing, want volgens Asma is het risico op discriminatie behoorlijk groot. Zelfs mensen die waarden als gelijkheid en rechtvaardigheid hoog in het vaandel hebben staan, gaan soms de mist in.
Impliciete discriminatie
Asma probeert in haar boek grip te krijgen op het probleem van een specifieke vorm van discriminatie, namelijk impliciete discriminatie. Dit is discriminatie die onbewust en/of onbedoeld plaatsvindt. Ze vraagt zich af hoe het komt dat mensen, zelfs wanneer zij de beste intenties hebben, anderen ongelijk behandelen en benadelen. Bestaand wetenschappelijk onderzoek richt zich op het verklaren van impliciete discriminatie door het onderzoeken van impliciete vooroordelen, oftewel interne psychische processen in onze onbewuste geest die mede bepalen hoe we handelen en kiezen. Deze onderzoeken gaan veelal uit van een tweedeling van onze geest zoals weerspiegeld in het ‘ijsberg-model’. Volgens dit model zou onze geest een bewust gedeelte hebben waartoe we door introspectie inzicht kunnen verkrijgen (de top van de ijsberg) en een onbewust gedeelte waarin processen plaatsvinden die we niet direct kunnen kennen (de verstopte onderkant van de ijsberg).
Asma uit kritiek op dit model en stelt dat deze fixatie op individuele kenmerken in onze onbewuste geest niet de vruchtbaarste methode is om grip te krijgen op impliciete discriminatie. Ze erkent de verdiensten van theorieën gericht op dit model, maar pleit voor een meer contextgerichte aanpak. Ze beargumenteert dat het primaire probleem van impliciete discriminatie niet zozeer een psychologische is, dus iets in onszelf, als wel een maatschappelijke, dus iets tussen mensen. We zouden ons daarom moeten focussen op het onderzoeken van impliciete discriminatie in de praktijk door het leggen van relaties, het zoeken naar patronen en het analyseren van de context. Asma stelt scherpe vragen om de realiteit van impliciete discriminatie te doorgronden: hoe selecteren we informatie zonder dat we beseffen hoe of waarom we die selectie hebben gemaakt? Op welke informatie baseren we onze handelingen en beslissingen? Hoe kunnen we voldoende kritisch blijven tegenover de eigen handelingen of keuzes, wanneer we tegelijkertijd willen rechtvaardigen wat we gedaan hebben? En hoe kunnen we onze neiging tot discriminatie beter opsporen?
Asma zoekt in haar boek het ongemak op: ‘Het is gemakkelijker om het te hebben over objecten in onze onbewuste geest dan om te spreken over de complexe en pijnlijke werkelijkheid van impliciete discriminatie, maar zo blijven we om de hete brij heen draaien.’ Door middel van deze aanpak beoogt Asma altijd midden in de wereld te blijven staan: ‘Als je wil ontdekken of je onbewust discrimineert heeft het geen zin om in je leunstoel op je interne processen te reflecteren.’ Met dit radicaal andere perspectief brengt Asma ons een stap verder in het bestrijden van de complexe realiteit van discriminatie.
Genuanceerd en kritisch op aannames
Een van de sterke punten van het werk van Asma ligt bij de nuance die ze aanbrengt binnen het huidige wetenschappelijke debat rondom impliciete vooroordelen en de daaruit volgende impliciete discriminatie. Zo bekritiseert ze het harde onderscheid tussen bewuste en onbewuste vooroordelen, aangezien verschillende aspecten van een vooroordeel wel en niet bewust kunnen zijn. Daarnaast spreekt ze zich uit over het feit dat alleen het denken als rationeel gezien wordt, en emoties dus niets met rationaliteit te maken zouden hebben. Ze betoogt dat deze hardnekkige denkwijze onze blik op de wereld ten onrechte vernauwt. Emoties als woede en verdriet zijn in het licht van discriminatie heel passende reacties. Daarom zijn ze juist relevant.
Naast het aanbrengen van nuances daagt Asma ook breed gedragen aannames in de wetenschappelijke canon uit. Zo gaan de meeste psychologen uit van een verticaal wereldbeeld dat stelt dat wanneer je iets op een hoger of complexer niveau wil doorgronden, je onder de oppervlakte naar dieper liggende lagen moet kijken. Asma bepleit echter dat een horizontaal wereldbeeld passender is voor het doorgronden van impliciete discriminatie. Volgens dit wereldbeeld kunnen we een fenomeen beter begrijpen als we het fenomeen juist aan de oppervlakte, in de context, onderzoeken. In haar boek neemt ze ons mee in haar heldere denkstappen die wijzen naar het profijt van dit perspectief. Begrijpen we niet pas echt wat discriminatie is als we weten welke rol het in ons dagelijks leven speelt? Of door te leren van de ervaringen van anderen?
De weg vooruit
Nu vraag je je misschien af: maar wat moeten we hier nu mee? Gelukkig laat Asma ons niet achter met algemene opmerkingen, maar sluit ze haar boek af met een aantal handvatten om verbetering in de praktijk te brengen. Ze stelt onder andere dat we morele eisen moeten stellen aan onze overtuigingen. Als de kans bestaat dat je iemand benadeelt of met je overtuigingen kwetst, moet je zekerder zijn van je zaak en heb je dus meer bewijslast nodig. Ook benadrukt ze dat het bestrijden van impliciete discriminatie een blijvende inspanning vereist. We moeten kritische vragen blijven stellen, anders vallen we snel weer terug in oude patronen.
Asma moedigt de lezer aan om anderen niet als ‘racist’ of ‘heteronormatief’ te bestempelen. Ze stelt dat discriminatie geen label is dat we op iemand kunnen plakken. Impliciete discriminatie ontstaat in interactie en is daarmee geen eigenschap van een individu maar van onze acties en de context. Het is daarom zaak om met elkaar in gesprek te gaan om discriminatie te kunnen begrijpen en doorgronden. Om dit mogelijk te maken moet het gemakkelijker zijn om je aandeel toe te geven dan dat je jezelf in allerlei bochten moet wringen om je onschuld te bewijzen. Stigmatisatie helpt daarbij niet.
Wat ik erg bewonder aan Asma, is dat ze in haar boek deze openheid rondom discriminerend gedrag bevordert door zich kwetsbaar op te stellen en daarin het goede voorbeeld te geven. Ze neemt haar eigen onbewuste en onbedoelde discriminerende gedrag onder de loep en neemt de lezer mee in waardevolle en herkenbare anekdotes. Ze vertelt bijvoorbeeld over een situatie waarin ze ongegronde angst voelde toen ze tussen een groep zwarte jongeren liep. De dag ervoor had ze een nieuwsbericht gehoord over een groep zwarte jongeren die een man had mishandeld bij station Amsterdam Bijlmer Arena. De relatie tussen dit nieuwsbericht en haar reactie was duidelijk. Dit liet echter zien dat de angst die ze voelde geen passende reactie was op de situatie waarin ze zich bevond, maar dat het een reactie was op het nieuwsbericht.
Blinde Vlekken weerspiegelt het werk van een integere filosoof die de lezer verrast met haar heldere denkstappen en verfrissende perspectief. Als ik dan toch een kritische noot moet noemen, zou ik die kraken over de titel van het boek. Deze zorgt naar mijn mening voor enige verwarring. In de ondertitel wordt verwezen naar impliciete vooroordelen, die een van de oorzaken vormen van impliciete discriminatie. Echter, Asma betoogt juist dat we ons niét moeten concentreren op de oorzaak van impliciete discriminatie. Haar boek is een pleidooi voor de focus op impliciete discriminatie zelf, en dat we deze moeten leren doorgronden door te kijken naar de concrete situaties waarin die zich voordoet. De titel van dit boek had deze bevlogen boodschap beter mogen weerspiegelen.
Lieke Asma, Blinde Vlekken. Hoe impliciete vooroordelen je (misleiden), Amsterdam: Boom 2024
Dit artikel is verschenen in iFilosofie #76. Klik hier voor de volledige editie.