Wat drijft ons als morele wezens? Hoe ontdekken we wat juist is te midden van de groeiende individualisatie? Bestaan er nog steeds universele waarden die ons kompas vormen? In Moraal. Goed en kwaad van prehistorie tot polarisatie beargumenteert Sauer dat de huidige maatschappij te veel bezig is met het polariserende wij-zijdenken, terwijl moraliteit gericht is op een groep en op de samenleving als collectief.
Door Joanne Rouwendal
We bezitten een onmiskenbaar moreel kompas, of dat nu geworteld is in straf, religie of gelijkheid. Maar hoe heeft dit morele bewustzijn zich ontvouwd? Lange tijd werd religie beschouwd als de dominante kracht achter onze moraal, maar de laatste eeuwen heeft de invloed van de wetenschap gestaag terrein gewonnen in ons begrip van goed en kwaad. Vooral de opmerkelijke inzichten uit de evolutiebiologie dwingen ons om ethische vraagstukken met een nieuwe blik te beschouwen.
De samenwerkende mens
In Moraal neemt de Duitse filosoof Hanno Sauer ons mee op een ontdekkingstocht door de geschiedenis van menselijke moraliteit. Hij onthult het intrigerende verhaal van over de ontwikkeling van onze moraal, vanaf het prille ontstaan van ons vermogen om samen te werken vijf miljoen jaar geleden tot aan de polarisatie die ons tegenwoordig in haar greep houdt. Op heldere wijze belicht hij de biologische, culturele en historische ontwikkelingen die onze morele waarden hebben vormgegeven.
In zijn boek verdeelt Sauer de geschiedenis in zeven hoofdstukken, om zo de evolutie van het morele bewustzijn en het handelen van mensen te beschrijven. Hij begint zijn verhaal vijf miljoen jaar geleden, gaat dan naar 500.000 jaar geleden, vervolgens naar 50.000 jaar, 500 jaar, 50 jaar, en ten slotte 5 jaar geleden. Het boek traceert de ontwikkeling van samenwerking, de opkomst van straf, de vorming van ongelijkheid en de overgang naar de moderne samenleving.
Centraal in Sauers betoog staat de observatie dat de hedendaagse samenleving gevangen lijkt te zijn in een verlammend wij-zijdenken, waarbij de morele oriëntatie op samenwerking verloren dreigt te gaan. Aan de hand van vele wetenshappelijke studies betoogt Sauer dat ieder individu, in zijn kern, een drang naar gelijkheid bezit en in wezen gedeelde normen en waarden koestert. Sauer roept op tot zelfreflectie en benadrukt de noodzaak om je regelmatig in te leven in de ander. Het is deze empathische oefening die kan dienen als een krachtig middel om de door polarisatie opgerichte kloof te dichten.
Hanno Sauer’s Moraal is een meeslepend werk. Het biedt een indrukwekkende diepgang en grondigheid in de behandeling van de geschiedenis van samenlevingen. Een van de voornaamste pluspunten van het boek is de uitgebreide en goed onderzochte uiteenzetting van deze geschiedenis. Sauer neemt de lezer mee op een reis door de tijd, waarin hij de evolutie van menselijke interacties blootlegt. Vanaf de vroegste vormen van samenleven tot aan de complexe structuren van de moderne maatschappij biedt het boek een helder en gedetailleerd beeld van de manier waarop onze ideeën over moraal en samenleving door de eeuwen heen zijn gevormd.
Een ander positief aspect is de zorgvuldige analyse van verandering in samenlevingen en de overwegingen omtrent een goede manier van samenleven. Sauer gaat verder dan oppervlakkige beschrijvingen en graaft diep in de sociaal-culturele ontwikkelingen, politieke veranderingen en economische verschuivingen die invloed hebben gehad op onze morele overtuigingen. Deze analyses bieden niet alleen inzicht in het verleden, maar werpen ook licht op de uitdagingen en kansen van het heden.
Een cruciaal kenmerk dat bijdraagt aan de geloofwaardigheid van Moraal is het overvloedige gebruik van diverse wetenschappelijke bronnen. Sauer onderbouwt zijn argumenten met een scala aan bronnen, variërend van historische documenten tot filosofische essays. Dit versterkt niet alleen de geloofwaardigheid van zijn betoog, maar biedt de lezer ook de mogelijkheid dieper in de onderwerpen te duiken en zich te verdiepen in de academische inzichten.
Ontbrekende filosofie
Desalniettemin is enige kritiek op zijn plaats. Een punt van aandacht is het ontbreken van een duidelijke werkdefinitie voor het woord ‘moraal’ binnen het boek. De lezer wordt niet voorzien van een helder beeld van Sauers specifieke definitie van moraal en door het wisselen van perspectieven blijft aan het einde van het boek nog steeds onduidelijk wat Sauer precies bedoelt met dit begrip. Deze vaagheid bemoeilijkt het begrip van de lezer en roept vragen op over de consistente toepassing van het concept moraal binnen het betoog. In het streven naar een diepgaand begrip van Sauers gedachtegoed was een expliciete definitie van ‘moraal’ en een consequente filosofische uitwerking een noodzakelijke bouwsteen geweest.
Daarmee neigt zijn werk, in tegenstelling tot wat de achterkant van het boek suggereert, weinig naar het filosofische. Hoewel de auteur ruimschoots de gelegenheid biedt om zelf tot oordelen en conclusies te komen, is dit toch teleurstellend voor lezers die een filosofische dan wel essayistische benadering van de moraal verwachten. Want die belofte maakt Moraal niet waar.
Conclusie
Concluderend kan worden gesteld dat Moraal. Goed en kwaad van prehistorie tot polarisatie een onmisbaar werk is voor eenieder die inzicht wil verwerven in de geschiedenis van de mensheid en haar relatie tot de maatschappij. De auteur presenteert een visie op menselijke morele waarden, samenlevingen en hoe deze zich hebben ontwikkeld en zich hebben aangepast aan veranderende sociale contexten. Hierdoor krijgt de lezer een begrip van de complexe weefsels van menselijke samenlevingen. Toch mist Moraal zijn filosofische doel. Wie op zoek is naar moreel houvast, is met dit boek aan het verkeerde adres.
Hanno Sauer, Moraal. Goed en kwaad van prehistorie tot polarisatie, vertaald door Wil Hansen. Amsterdam: De Bezige Bij 2023
Dit artikel is verschenen in iFilosofie #72. Klik hier voor de volledige editie.