Dit artikel is verschenen in iFilosofie #65. Klik hier voor de volledige editie.
Bij de Belgische uitgeverij EPO verscheen Voorbij de groei. Het leven na het kapitalisme. Het is de vertaling van Post Growth, een boek van Tim Jackson, een Britse ecologisch econoom. Centraal in het boek staat de demystificatie van de groeimythe: als we maar blijven groeien in economisch-technologische zin, komt alles goed. Zijn stelling in dit publieksvriendelijke boek: woekergroei leidt als een kankergezwel tot de dood.
Tekst: Wil Heeffer
Arendt en de Gaia-theorie
Ongeveer halverwege het boek Voorbij de groei citeert Tim Jackson de filosofe Hannah Arendt. In haar boek De menselijke conditie schrijft zij over ‘gedachteloosheid’ als de opmerkelijkste eigenschap van het tijdperk waarin zij leeft: ‘We zijn vastgelopen in een verregaande zorgeloosheid of hopeloze verwarring of gezapige herhaling van “waarheden” die triviaal zijn geworden en leeg.’ En Jackson vervolgt met: ‘Het zou bijna geschreven kunnen zijn voor de postwaarheidwereld waar we nu in leven.’ Arendts antwoord op haar constatering was een oproep tot reflectie. Wat zij voorstelt, is heel eenvoudig: ‘Het is niet anders dan na te denken over wat we aan het doen zijn.’ Dat doet Jackson ook.
Ook de opvattingen van Lynn Margulis en James Lovelock zijn belangrijk voor Jackson. Margulis en Lovelock onderschreven de Gaia-theorie: het zien van de aarde als een levend organisme. Elk organisme dat wil overleven kent als noodzakelijke voorwaarde het in stand houden van een biologisch evenwicht. Is er sprake van woekergroei, dan is het organisme ten dode opgeschreven. In sociaal-filosofische zin vertaalt Jackson dat in zijn boek als de hoogmoed van groei en de waanvoorstelling dat door middel van technologische ontwikkelingen men het uitsterven voor kan blijven. Zoals hij schrijft, zijn geld en schulden instrumenten van onderdrukking geworden die winst en bezit verdelen aan de hand van financiële macht: de macht die door privatisering uit handen van de staat is genomen. Groei is de alles bepalende systeemeis van het kapitalisme.
Het bbp als heilig instrument
Jackson begint zijn boek met een redevoering van Robert Kennedy die nogal wat opschudding veroorzaakte. Zijn zogenaamde Kansas-speech vormde in 1968 de opmaat tot de presidentsverkiezingen. Tegen 1968 was het bruto binnenlands product zo ongeveer de universele indicator van politiek succes geworden. Jackson schrijft: ‘Met de oprichting van de G7 (de zeven landen met de grootste economie), begin jaren 1970, en daarna de G20 in de jaren 1990, werd de invloed van het bbp steeds groter. Dit ene getal werd wereldwijd de belangrijkste indicator voor beleid. Het is nu al meer dan een halve eeuw de ongeëvenaarde maatstaf van sociale vooruitgang. Het was daarom een complete verrassing dat er in een presidentiële campagne kritiek op werd geuit.’ Kennedy vond dat de statistiek waarop men zich baseerde, gebaseerd was op verkeerde parameters. En als je het verkeerde meet, trek je verkeerde conclusies. Vijftig jaar na dato staat die waarheid nog altijd overeind.
Economie en biologie gaan over hetzelfde onderwerp: over levensonderhoud en de instandhouding van leven. Uitgaande van Kennedy’s toespraak bespreekt Jackson de consequenties van een vooruitgangsmythe die de jaarlijkse groeicijfers tot een heilig instrument van het kapitalistisch systeem hebben gemaakt. In de woorden van Jackson hebben wij door ons gedrag de aarde verziekt zoals door uitgekiemde media-activiteiten de mens verziekt raakt door meer en meer te consumeren. Een gedragsattitude die leidt tot uitputting van natuurlijke hulpbronnen, een groeiende afvalberg en het onherstelbaar verbreken van de regeneratiecapaciteit van de natuur en het klimaat.
Vooruitgang en macht
Een belangrijk pleidooi tegen oneindige economische groei dus, maar toch valt er ook wel iets op het boek van Jackson aan te merken. Het eerste wat opvalt is het dooreenlopen van de begrippen arbeid en werk die in deze vertaling door Jackson worden uitgewerkt. Door onduidelijke formuleringen of vertalingen staan de begrippen, arbeid, werk en baan elkaar meer in de weg dan dat ze elkaar ondersteunen. Vervolgens is er de toch wat vrijblijvende verwijzing naar ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ als redmiddel tegen het kwaad van onrechtvaardige wetten en de oproep van politici om bij verzet binnen wetten te opereren.
Boek dat een pluim verdient
Jackson schreef een boek met vragen. Het is geen boek met pasklare antwoorden. Maar het zijn de goede vragen die ertoe doen. De vragen en de kanttekeningen die Jackson presenteert zijn noodzakelijke vragen die de politieke filosofie zich moet stellen. Jackson presenteert ze in een erg toegankelijk en aangenaam geschreven boek. Je wandelt met hem mee langs de afgrond waar de mensheid verblind door een vooruitgangsgeloof van wegkijkt. De volgelingen van Dagobert Duck kennen alleen zichzelf. Samenleven is echter samen delen. Voor wie na ons komt dienen we ons daarop in te zetten. Jackson doet dat meeslepend en indringend. Het maakt zijn boek – te midden van vele over dit onderwerp – tot een van de boeken die bovenaan de lijst van noodzakelijk te lezen boeken dient te staan.