Intake

Dit artikel is eerder verschenen als hoofdstuk in Hoog spel van Jos Kessels, Jan Ewout Ruiter en Luuk Stegmann.

Tekst: Jan Ewout Ruiter

Als een keukenverkoper of een organisatieadviseur met een client aan de slag gaat, bestaat de eerste stap vaak uit een intake. Als filosoof lever je geen keukens of advies, maar zo’n eerste gesprek kan ook in de praktische filosofie veel toevoegen. Toch is een intake voor filosofen nog geen standaardstap. Waar is een intake goed voor en hoe pak je zoiets aan?

Het antwoord op die vragen hangt mede af van de visie op de aard van het werk van een praktisch filosoof. Wat mij betreft draait het daarin uiteindelijk om de notie van aretè of voortreffelijkheid, in het Latijn virtus. Voor de klassieken drukte dit begrip de kernkwaliteit van het goede leven uit. Het is zichtbaar in het begrip virtuositeit: wie een virtuoze gitarist op het podium ziet, ziet hoe voortreffelijkheid gestalte krijgt in lichtheid, gemak, plezier, voldoening, concentratie, technisch kunnen en vooral in waar het welbeschouwd om gaat: de juiste toon. C’est le ton qui fait la musique.

Dit treffen van de juiste toon op het juiste moment is in mijn opvatting bepalend voor het goede leven in het algemeen en voor de kwaliteit van door de praktisch filosoof geleide gesprekken of opleidingen in het bijzonder. Zaken die daaraan bijdragen zijn een gedegen voorbereiding en een goed gevulde gereedschapskist praktisch-filosofische vaardigheden. En tegelijk: vrijheid, ofwel het vermogen zonder vooringenomenheid met lege handen te staan.

De intake is een cruciaal onderdeel van een goede voorbereiding. Wie een opdracht in praktische filosofie aanneemt, doet er goed aan om een zorgvuldige intake te organiseren en daarin zaken als wederzijdse verwachtingen, leerdoelen en inbedding in het werk af te stemmen. In een opleiding is dat een persoonlijk intakegesprek per deelnemer. Deze praktijkwijzer beperkt zich tot de intake waarin je als filosoof met een organisatie als potentiele opdrachtgever in gesprek gaat over het begeleiden van een of meer gesprekken.

Onderzoek

Een praktisch filosoof levert geen antwoorden, laat staan kant en klare. Het scheelt veel tijd en teleurstelling als je als filosoof direct duidelijk maakt dat je dienstverlening bestaat uit het begeleiden van een specifiek soort gesprekken, namelijk onderzoeksgesprekken, gericht op het vinden van inzicht: praktische wijsheid (phronèsis). Maar wat is dat, praktische wijsheid? Het is een combinatie van beheersing en vrijheid, het laat de deelnemers mogelijk grip krijgen op een vraag, thema of kwestie die ze in een specifieke situatie bezighoudt, en tegelijk biedt het hun een beeld van hoe ze daarin vrijheid kunnen behouden.

In deze eerste stap, de intake, is het cruciaal om te benadrukken dat zoeken naar inzicht een kwestie is van conceptueel onderzoek van een relevante vraag, dat plaatsvindt aan de hand van concrete persoonlijke ervaringen. En verder dat de opbrengst bestaat uit praktische wijsheid. Daarnaast zijn er allerlei neveneffecten mogelijk, zoals de oplossing van een probleem, wederzijds begrip of een versterking van het vermogen om te luisteren en verschillen te zien of zelfs te waarderen. Maar dat zijn neveneffecten. Het hoofddoel is inzicht.

Pas als de opdrachtgever op basis van deze duidelijkheid over wat je als filosoof wel en niet te bieden hebt over wil gaan tot een vervolgstap, begin je met de feitelijke intake.

Stappen

1. Hoog spel begint al in het allereerste contact. Hier gaat het erom voorbeeldgedrag te tonen en de intake goed gestemd uit te voeren als een interessant gesprek. Vraag feitelijke informatie op. Er is voor een opdrachtgever altijd een aanleiding voor een opdracht: een conflict, een vertrouwenscrisis, een ontwikkelingsvraag, een reorganisatie, enzovoort. Verdiep je grondig in de context, de belangen, de eventuele verschillen van inzicht, de toekomstperspectieven. Stel jezelf de vraag of je andere betrokkenen dan je huidige gesprekspartner(s) wilt spreken. Wees niet te snel tevreden en zorg dat je een helder beeld van de situatie krijgt. Neem de tijd en maak notities. Houd tegelijk ruimte in je hoofd.
2. Wissel verwachtingen uit. De ervaring leert dat opdrachtgevers ondanks de aanvankelijk duidelijke nadruk op het vinden van inzicht kunnen blijven hechten aan meer operationele opbrengsten, zoals een opgelost conflict, hersteld vertrouwen, een ontwikkelstap voor een team of betere samenwerking. Blijf scherp en voorkom dat je je committeert aan het realiseren van dergelijke neveneffecten.
3. Ga samen met de opdrachtgever op zoek naar de lading, de urgentie, de ‘pijn’ in de situatie. Scherp je brein, gebruik je zintuigen en strek je voelhoorns uit om zowel de conceptuele scherpte als gerelateerde concrete ervaringen in beeld te brengen. Werk toe naar een uitdagende en prikkelende formulering van een onderzoeksvraag of thema.
4. Onderzoek wat niet is gezegd. Mensen zwijgen vaak over dat wat te pijnlijk, te complex of niet duidelijk onder woorden te brengen is. Toch kan het onderzoek van dergelijk ongemak leiden naar drijfveren en vooronderstellingen die veel invloed uitoefenen in de situatie van de opdrachtgever en medebepalend zijn voor de formulering van jouw opdracht. Wat is er nog niet gezegd terwijl het toch van belang is? Hoe is te achterhalen wat onder de oppervlakte speelt? In het expliciteren van vooronderstellingen ontstaat scherpte in de voorbereiding, gretigheid in het onderzoek en grip op het spel.
5. Kies tijdens of na het intakegesprek een werkvorm voor de uitvoering van de opdracht. Het telefonisch of beeldbellend voorbereiden van casuistiek kan een nuttig onderdeel zijn van de werkvorm. Je kunt de informatie over de werkvorm en/of casus delen met de opdrachtgever, maar houd te allen tijde je handen vrij voor aanpassingen. Ten eerste hoor je in de intake minder kanten van het verhaal dan later tijdens de uitvoering. Ten tweede kan een gezelschap zich heel anders gedragen dan tijdens de intake wordt gehoopt, gevreesd of gewenst. Zorg daarom dat je een onderzoeksvraag of casus voorbereidt die je tijdens het gesprek kunt aanpassen of vervangen.