De Franse antropoloog en filosoof Bruno Latour stierf op 9 oktober 2022. Het grote publiek kent Latour voornamelijk door zijn twee boeken over ecologie: ’Waar kunnen we landen’ en ‘Waar ben ik’? Voor zijn dood gaf Latour een reeks van interviews aan journalist Nicolas Truong. In deze interviews blijkt dat er van het begin tot het einde een duidelijke lijn zit in zijn werk. Deze gesprekken zijn nu gebundeld in De aarde bewonen.
Door Willem Hein Hogerzeil
De interviews van Nicolas Truong met Bruno Latour vinden plaats in het huis van Latour in Parijs eind 2021, een jaar voor zijn overlijden op 9 oktober 2022. Met Truong blikt Latour terug op zijn werk. Latour is een van de belangrijkste Franse intellectuelen van zijn generatie. In de Verenigde Staten was hij als onderzoeksassistent getuige van de ontdekking van endorfine. Hij komt erachter dat wetenschap gebaseerd is op de praktijk waarin natuur en cultuur niet tegenover elkaar staan, maar samenwerken.
Bruno Latour hield zich wetenschappelijk bezig met verschillende kennisgebieden als ecologie, rechten, de moderniteit, religie en de wetenschap van de technologie en stelde zijn kennis in dienst van het combineren van de politiek met het ecologische vraagstuk. Maar in de kern blijft Latour filosoof. Bij een poging de filosofie te omschrijven refereert Latour aan de Amerikaanse filosoof Wiliam James die de nadruk legt op het begrijpen van bijwoorden. Als je beweert op ‘juridische’ wijze te spreken dan moet dat bijzondere juridische verband dat zo tijdrovend is om te vinden, daadwerkelijk stand houden.
Flitsend denker
In het voorwoord geeft Truong een heldere schets van de hoofdthema’s die bij de gesprekken aan de orde komen. De Britse fysioloog James Lovelock (1919-2022, auteur van Gaia. Een nieuwe visie op de aarde, 1979, Ned. Editie 1989) stelde dat ‘levende wezens hun eigen bestaansvoorwaarden scheppen’. Latour vond dat een belangrijke ontdekking wat volgens hem gelijk stond aan de ontdekking van Galileï. Volgens Latour is de atmosfeer geen gegeven, maar wordt de atmosfeer geproduceerd door alle wezens die de Aarde bevolken (‘Aarde’ wordt in het hele boek met een hoofdletter geschreven om het belang van de aarde te onderschrijven). Dat is een van de belangrijke thema’s in het boek. Op welke Aarde leven we nu, en waar gaan we heen? Aan de atmosfeer geeft Latour de naam Gaia, waarmee hij verwijst naar de mythologische figuur Moeder Aarde. Latour legt uit dat we om compleet te zijn we aan de bewegende Aarde van Galileï, de bewogen Aarde van Lovelock moeten toevoegen. Die filosofie stelt ons in staat om op een nieuwe manier over de ecologische crisis na te denken, maar ook om te handelen, om te kunnen ‘landen op die nieuwe Aarde’.
Truong is geraakt door de ‘flitsende manier van denken’ van Latour, maar in de gesprekken overheerst die snelheid van denken echter nooit. Latour is volgens Truong eerder ‘empathisch en luisterend’. Terwijl er toch alle reden was om op de voorgrond te treden voor de bedenker van de nieuwe ‘Actor-netwerktheorie’ (ANT). Een eigenzinnige manier van denken die meent dat mensen en niet-mensen (dieren, dingen) interactief dienen te communiceren. Hij bedacht het ‘Parlement van de Dingen’ om een dialoog tot stand te brengen tussen de vertegenwoordigers van de mensen en die van de ‘met hen verbonden niet-mensen’. Hij laat ons op een andere manier waarnemen door te stellen dat ook ‘dingen’ communiceren. Latour gaat geheel op in zijn onderzoek naar de bestaansvoorwaarden voor een leefbare wereld.
Ecologie
‘Ecologie is de nieuwe klassenstrijd’ meende Latour. Conflicten zijn niet meer sociaal, maar geosociaal, oftewel sociale klassen verspreid over de hele wereld. Dat moeten volgens Latour geen klassen zijn in de traditionele zin, zoals marxistisch geïnspireerde sociale klassen, maar culturele klassen in de zin zoals Norbert Elias, een belangrijke cultuursocioloog, voorstelde. Er ontstaan nieuwe sociologische klassen, die de socialisten uit de 20e eeuw vervangen. Die gedachte heeft niet alleen in Frankrijk, maar wereldwijd aandacht gekregen. Je zou kunnen spreken van een ‘ecopolitieke’ denkverandering. Er zijn twee werelden. Een voorgaande wereld, die Latour de moderne wereld noemt, een wereld van ‘beheersbare wetenschappen’. Dat is niet meer de wereld waarin we ons bevinden. Daarnaast is er de wereld waarin we volgens Latour moeten landen.
Om te kunnen landen is volgens Latour de volgende vraag van belang: ‘Waarvan en van wie ben ik afhankelijk om te bestaan en te overleven? ‘Truong stelt aan Latour de vraag hoe bewust denken over de wereld, politiek vertaald kan worden. Latour vraagt zich daarop af of het wel mogelijk is dat mensen snel kunnen reageren op een dergelijke fundamentele kosmologische verandering. Hij stelt voor klein te beginnen. Een eerste stap van de oplossing zou kunnen zijn de situatie waarin je je bevindt op papier te beschrijven. In de nieuwe wereld is het fundamentele probleem dat je afhankelijk bent en datgene waarvan je afhankelijk bent bepaalt wie je bent.
Latours landing
De rode lijn in de verschillende wetenschappelijke disciplines van Latour is zonder twijfel de grote zorg die hij had over de manier waarop wij ecologisch omspringen met de Aarde. Die zorg komt in de gesprekken op allerlei manieren aan de orde. Truong en Latour praten over de oude en de nieuwe wereld, over het einde van de moderniteit, over ‘waar we kunnen landen’, over de nieuwe ecologische klasse, over het creëren van collectieve structuren, over het observeren van de wetenschap, over de wijzen van bestaan en over hoe mooi de filosofie is.
Voor degene die niet thuis is in het denken van Latour is het boek zeker een aanrader. De interviews maken nieuwsgierig en nodigen uit tot meer. Ook de omvang zou geen blokkade hoeven te zijn. Het boek(je) beslaat 112 bladzijden. Maar schijn bedriegt. Het boek is geschreven in een stijl alsof je bij Truong en Latour in de kamer zit. De stijl en het spraakgebruik zijn ontspannen, maar desondanks is er sprake van een grote begripdichtheid. Sympathiek is het einde: de ‘Brief aan Lilo’. Lilo is de kleinzoon van Latour van één jaar oud. Latour voorspelt twintig zware jaren, maar vermoedt dat in de daaropvolgende twintig jaren een manier zal worden gevonden om de draad van het beschavingsproces weer op te pakken. ‘Dat is het allerbeste wat ik Lilo kan toewensen.’
Bruno Latour en Nicolas Truong, De Aarde bewonen. Nicolas Truong in gesprek met Bruno Latour, Amsterdam: Octavo, 2023
Dit artikel is verschenen in iFilosofie #74. Klik hier voor de volledige editie.