Stel je een levendige vrijdagavond voor in je favoriete patatzaak, voor mij is dat zonder twijfel Bram Ladage. Klanten staan ongeduldig in de rij, medewerkers razen heen en weer om bestellingen klaar te maken. Het lijkt op een spektakel van volledige chaos. Wat als ik, als medewerker van zo’n patatzaak, jou zou vertellen dat er onder deze schijnbaar volledige wanorde een diepe orde schuilt? Een set van regels, structuur en organisatie, waar iedere medewerker zich aan houdt. In plaats van volledige chaos is het een breekbaar evenwicht tussen chaos en structuur.
Door Alani Voogel
Allereerst wil ik ingaan op wat chaos in onze tijd is. Chaos is een synoniem van verwarring en wanorde, een staat waarin dingen onvoorspelbaar en overweldigend overkomen. Hij kan zich in verschillende situaties voordoen, of het nu in onze dagelijkse routine is (werk, school), in complexe systemen (politiek, overheid) of zelfs in iemands hoofd.
De eeuwige drang naar orde
Het concept van chaos en orde binnen die chaos heeft al generaties lang filosofen, wetenschappers en denkers geïnteresseerd. Als ik dan nadenk over grote filosofen die geprobeerd hebben orde te scheppen in de schijnbare wanorde van het universum, dan kom ik al snel uit bij Plato.
Voor Plato bestond orde in het begrijpen en streven naar ideale ‘vormen’ en het toepassen van hun principes op het dagelijkse leven. Plato zag chaos als een gebrek aan kennis en inzicht. Hij geloofde dat wanorde ontstaat wanneer mensen de ware aard van de ideale vormen niet begrijpen. Plato benadrukte het belang van kennis en begrip als middelen om orde te scheppen in een schijnbaar chaotische wereld. Zijn concept van ‘vormen’ en zijn zoektocht naar ultieme waarheid en orde zijn slechts enkele voorbeelden van hoe mensen hebben geprobeerd betekenis te geven aan de wereld om ons heen.
Nu weet ik niet of er een buitenwereldse, perfecte kennis is. Dat is voor mij geen vaststaand feit. Maar wat ik wel kan halen uit de mening van Plato en veel andere filosofen, is dat mensen een diepgewortelde en natuurlijke drang hebben om orde en structuren te herkennen in de chaos van de wereld. Bijvoorbeeld filosofen als Plato en wetenschappers als Charles Darwin. We hebben een aangeboren vermogen om patronen te herkennen, betekenis te zoeken en onze omgeving te begrijpen. Dit is een van de manieren waarop we als mensheid zijn geëvolueerd en ons begrip van de wereld hebben vergroot.
Deze patronen en begrippen die wij als mens kunnen herkennen en vinden, brengen ons tot een orde binnen een wereld die soms te chaotisch lijkt. Ook een klant zoals jij kan orde vinden in de chaos van een drukke patatzaak. De structuren zijn voor ieder mens te herkennen, als die er maar naar kijkt.
Relativiteit binnen chaos
Dit roept de vraag op of chaos eigenlijk wel bestaat. Als we overal iets van structuur kunnen ontdekken, betekent dit dan dat chaos slechts een subjectief begrip is? Dat idee heeft veel filosofische en wetenschappelijke implicaties en daagt ons uit om het begrip chaos opnieuw te overwegen. Wat voor de één totale wanorde kan lijken, kan voor een ander met een expertise in dat gebied juist een geordende situatie zijn. Dit fenomeen staat bekend als het Dunning-Kruger-effect, waarbij mensen met beperkte kennis en ervaring vaak de neiging hebben om complexe situaties als chaotischer te beschouwen dan dat ze werkelijk zijn, terwijl experts in dat gebied de orde in die chaos herkennen.
Dit betekent niet dat jouw chaos niet bestaat in je hoofd, op het werk of op school. Het betekent alleen dat alles wat je ziet als wanorde, bekeken wordt door jouw eigen bril. De klimaatcrisis kan in jouw ogen uit de hand gelopen zijn, terwijl het in de ogen van een ander helemaal niet zo chaotisch is.
Dit kun je ook terugvinden op bijvoorbeeld een vliegveld. Mensen rennen heen en weer, er klinken aankondigingen, bagagekarretjes worden in alle richtingen geduwd en passagiers staan in lange rijen. Het lijkt alsof alles in de war is, maar als je wat dieper kijkt, zul je beseffen dat er een zorgvuldige organisatie achter deze chaos zit. Er is een duidelijke werkwijze voor inchecken, beveiligingscontroles, instappen en bagageafhandeling. Het personeel werkt samen volgens strikte regels en protocollen om ervoor te zorgen dat vliegtuigen veilig vertrekken en aankomen, met de passagiers er in.
Voor het personeel zal het er dan ook nooit als een wanorde uitzien. Vanuit hun perspectief is er structuur en orde. Zij kunnen de chaos wegdenken, omdat ze alle regels en disciplines heel goed kennen.
Het onvermijdelijke
Tegelijkertijd moeten we wel erkennen dat chaos, in de bredere zin van het woord, een onvermijdelijk aspect van ons leven is. Het is een kracht die onze plannen kan verstoren en onze verwachtingen kan uitdagen. Ook al is jouw chaos subjectief, zou het nog steeds onrealistisch zijn om te proberen alle chaos uit je leven te bannen. Er zitten dan wel structuren in de chaos, maar ik denk niet dat we ooit al deze structuren kunnen herkennen.
Chaos is dus een ingewikkeld concept, omdat het niet alleen een subjectief onderwerp is, maar ook omdat het onvermijdelijk in ons leven aanwezig is. Daarom is het belangrijk om perspectief te krijgen op je eigen chaos. Wat is voor jou het meest chaotische aspect van deze wereld? Kun jij de structuren ontdekken in bepaalde situaties? En zo niet, misschien ken je wel mensen die wat meer structuren met jou kunnen delen. Het is belangrijk dat wij chaos gaan accepteren en omarmen als onvermijdelijk, maar we moeten ook blijven zoeken naar orde binnen de chaos. Er is immers altijd wel chaos te vinden, maar net zo goed zijn er structuren die je leven gemakkelijker maken.
De creatieve kracht
Het zou naast dat het onrealistisch is om chaos volledig te vermijden, ook nadelig zijn om het te proberen. Chaos kan zeer leerzaam zijn, het daagt je uit om te ontdekken en laat je creativiteit vloeien. Veel ideeën zijn ook uit onverwachte situaties gekomen, zoals het ontstaan van patatjes (friet). Toen de Belgen in de 17e eeuw geen vis konden vangen, moesten ze iets nieuws bedenken om te overleven. Zo verscheen er binnen de chaos van honger de nu wereldberoemde patat (friet).
Chaos brengt ons dus niet alleen tot nieuwe inzichten en structuren, maar wekt ook onze creativiteit en originaliteit op. Als jij nieuwe dingen wilt ontwerpen, dan begint dit niet bij een structurele lijst of volgorde. Schilders of schrijvers hebben echt geen stappenplan als ze een nieuw schilderij of boek bedenken en maken, tenminste, daar heb ik nog nooit van gehoord. Vanuit (een subjectieve) ongestructueerde chaos komt een kersvers creatief idee tot stand.
De patatzaak van het leven
In de zoektocht naar orde binnen de chaos, stellen we onszelf de vraag: ‘Wat moet er nu gedaan worden?’ We weten dat chaos onvermijdelijk is, dat hij subjectief is en dat hij deel uit moet maken van het menselijk leven. Maar wat moeten we doen met deze inzichten?
Wat het belangrijkst is, is het vinden van balans. Tussen de hectiek van de patatzaak en de chaos van het leven moeten we blijven streven naar orde en structuur, waar mogelijk. Terwijl we dat doen is het belangrijk om de schoonheid en kracht van de chaos te erkennen, wat we eruit kunnen halen en hoe we erdoor kunnen groeien. Want wie had nu gedacht dat er zo veel te leren valt uit de chaos van een patatzaak?
Dit artikel is verschenen in iFilosofie #75. Klik hier voor de volledige editie.