Zwijgen is geen goud

Dit artikel is verschenen in iFilosofie #64. Klik hier voor de volledige editie.

In het voorjaar van 2022 verscheen onder de titel Dagen in Minsk het dagboek van dichter en vertaler Julia Cimafiejeva over de gebeurtenissen rond de frauduleuze verkiezing van Loekasjenko tot president van Belarus in 2020. Het geeft een inkijk in wat een dictatuur doet met mensen die niet zwijgen.

 

Tekst: Wil Heeffer

 

Hoop en wanhoop

In haar voorwoord tot de Nederlandse editie van Cimafiejeva’s dagboek schrijft Belarusexpert Franka Hummels: ‘Voor een revolutie heb je zowel hoop als wanhoop nodig. Hoop omdat je niet de risico’s neemt die bij je uitspreken horen als je bij voorbaat weet dat het kansloos is. En wanhoop, omdat je zulke risico’s alleen neemt als je niets te verliezen hebt.’

 

Het slaat zowel op alle volksopstanden als zeker ook op de actuele gebeurtenissen nu in Oekraïne waar burgers vechten om te overleven. Wat overleven in een dictatuur betekent wordt op indringende wijze duidelijk in Dagen in Minsk. In Belarus werd, net als bijvoorbeeld tijdens de Arabische Lente, de woede van de bevolking bloedig neergeslagen door de gewapende macht. Het illustreert dat een opstand nooit lukt als politie en militairen niet de kant van het volk kiezen maar de kant van de zittende macht. Zolang de veiligheidsdienaren bereid zijn hun medeburgers te doden en te martelen, wint de terreur het van het woord en wordt het zwijgen machtiger dan het spreken.

 

Dit kleine dagboek illustreert dat op een treffende en indringende manier. Weg van de donkerte van het dictatoriale bewind van Loekasjenko kijkt de schrijfster vanuit haar wijkplaats in het Oostenrijkse Graz terug op de vervlogen hoop. We lezen hoe de hoop op een ‘regime change’ omslaat door onmacht. Cimafiejeva ontvluchtte met haar eveneens publicerende man haar land om niet ten prooi te vallen aan de machtswellust van beulen die in opdracht van hogerhand uitvoeren van wat wordt opgedragen. De piramidale top-downstructuur van de dictatuur werkt op basis van angst die tot in de haarvaten van lijf en hoofd doordringt. Bruut geweld kent geen grenzen als je mensen niet meer ziet als medemensen maar als ongedierte dat vertrapt moet worden. Of, zoals Cimafiejeva schrijft: ‘Het lijken wel reuzeninsecten: smalle wapenstokken in zwarte gehandschoende handen, glimmende zwarte helmen, en rappe bewegingen. Ik stond ze te fotograferen en voelde een misselijkheid opkomen.’ Je gelooft het pas werkelijk als ze met de getrokken messen voor je staan. Dan is het woord geen wapen meer tot verweer.

 

Kort geheugen

Wat dit soort gruwelijkheden betreft, lijken we door de overkill aan beelden van mensenschendingen in het nieuws van alledag wel immuun te zijn geworden. Alsof het een ver-van-mijn-bed-show is. De gebeurtenissen in Belarus lijken alweer uit het geheugen gewist zoals gebeurde met wat plaatsvond in Vietnam, Cambodja, Algerije, Congo, Irak, Afghanistan, Bosnië en Herzegovina, Kosovo… en hoever kun je doorgaan? Cimafiejeva schrijft het duidelijk op: ‘In de westerse media is Belarus niet meer zo “hot” als in augustus vorig jaar. De door de zon beschenen vrouwendemonstraties in het wit vinden niet meer plaats, er zijn geen kleurige honderduizendkoppige betogingen meer, geen blije, lachende gezichten vervuld van hoop op democratie in de wereld. Wat we nu hebben zijn driehonderdvijfentwintig politieke gevangenen die in onmenselijke omstandigheden worden vastgehouden… Elke week vinden er een dozijn rechtszaken plaats, met afschuwelijke beelden van geboeide journalisten… zonder dat de folteraars ter verantwoording worden geroepen.’

 

Door dit soort notities hoopt Dagen in Minsk afgestompte geesten toch te bereiken.

 

Het vege lijf

Bezien we het gebeuren vanuit de kant van de despoot, dan zou het brein waarin zowel de folterende ziel van Poetin en Loekasjenko huist, wel eens verdacht veel kunnen lijken op dat van de grootinquisiteur in Dostojevski’s De gebroeders Karamazov. En waar is de god die de grootinquisiteur tot zwijgen brengt? Wie het vege lijf wil redden en wie niet in de spiegel naar eigen angst wil kijken kan slechts drie dingen doen: verstijven, vechten of vluchten. Voor dat laatste koos de schrijfster. Niet omdat zij laf is, maar wel om als levende ziel over de dode zielen te kunnen berichten.

 

Dagen in Minsk is een boek dat je ademhappend uitleest. De lezer doet er wel verstandig aan de plattegrond van Minsk bij de hand te houden. Een kaart met daarop ingetekend de besproken plekken is misschien een kleine misser in dit goed leesbaar vertaalde boek.