Het begrip ‘chaos’ roept al snel negatieve connotaties op. Chaos zorgt voor stress, ongewenst gedrag en nog meer wanorde. Leon Heuts doet een tegenoffensief in zijn essay Leve de chaos. Hij slaagt erin de aandacht op het negatieve te verleggen naar het gegeven dat er iets te doen valt in deze chaotische wereld, ook als we de uitkomst van ons handelen niet kunnen voorzien.
Door Anne-Mathije Bogerd
Leon Heuts studeerde journalistiek en filosofie. Hij is hoofd Studium Generale van de TU Delft en voormalig hoofdredacteur van Filosofie Magazine. In Leve de chaos verbindt hij filosofische overdenkingen met zijn persoonlijke leven. Zijn moeder maakte als meisje de Tweede Wereldoorlog mee. Totale chaos kwam in haar leven toen Maagdenburg kapot werd gebombardeerd, en die chaos gaf ze door. In haar trauma kon ze geen echte moeder zijn. Als jongen koos Heuts voor zijn vader in de hoop op liefdevolle aanwezigheid. Ook zijn vader kon dat niet bieden, wat leidde tot nog meer chaos. ‘Mijn ouders zijn in mijn leven vooral aanwezig geweest door hun emotionele en fysieke afwezigheid.’ Als hoofdredacteur ontdekte hij dat er ook een goede vorm is van chaos: creatieve chaos, chaos als bodem voor nieuwe kansen.
Intieme herinneringen en anekdotes versterken Heuts’ idee dat creatieve chaos een goede manier is om in verbinding te staan met de wereld. Zijn poëtische zinnen zorgen ervoor dat je met hem meeleeft. Ik zie hem lopen in de straten van Eindhoven, op zoek naar zijn bestemming. Hoe kan hij het doorgegeven trauma overwinnen? De chaos te lijf gaan? Je kunt je het gevoel van verdriet voorstellen dat hij oproept, en je verdwaalt bijna in een bepaalde triestheid.
‘Ik wentelde me vol genot in mijn eigen misère.’ Heuts weet aan dat gevoel geluk te koppelen, de voelbare emotie om triest te mogen zijn, om te voelen wat het Theater van de Chaos met ons doet. Als je toegeeft aan triestheid komen er onverwachte gebeurtenissen op je pad. Bij Heuts waren dat de boeken, de ontmoeting met zijn eerste grote liefde, het schrijven dat uiteindelijk leidde tot het hoofdredacteurschap.
Heuts probeert zijn persoonlijke ervaringen te koppelen aan een meer universeel gedachtegoed. Het trauma van zijn moeder en zijn eigen trauma zouden symbool staan voor collectieve trauma’s zoals oorlogen en geweld. Hoe hij persoonlijk omging met de chaos die hem omringde, zou leiden tot een omgang met de chaos waarin we ons allemaal bevinden. Die persoonlijke ervaringen zijn krachtig opgeschreven. Minder krachtig vind ik de koppeling met een meer universele omgang met chaos. Heuts’ argumentatie fladdert te veel; zijn claims omtrent collectief gedrag missen onderbouwing. Chaotisch schrijven over chaos werkt zolang hij een persoonlijk verhaal vertelt, chaotisch argumenteren leidt tot, inderdaad, chaos. Toch zal ik een poging doen om Heuts’ argumentatie samen te vatten.
Theater van de Chaos
Kennelijk wordt onze wereld bezeten door chaos. Maar wat is chaos eigenlijk? Heuts geeft geen duidelijke definitie. In zijn essay lezen we verschillende duidingen van chaos die verwarrend door elkaar lopen. De wereld is ‘Het Theater van de Chaos’. Heuts doelt daarmee op toestanden van verwarring of een gebrek aan structuur. Denk aan de klimaatcatastrofe, oorlog en geweld, honger, het uitsterven van diersoorten, de toename van polarisatie en populisme en het altijd ondoorgrondelijk aanwezige kapitalisme. Dit rijtje kan met gemak uitgebreid worden met andere verwarrende en ongestructureerde toestanden. Het gaat niet goed met dit Theater. Wat moeten we nu met al die chaos?
Om antwoord te geven op die vraag maakt Heuts een onderscheid tussen destructieve en creatieve chaos. Bij destructieve chaos kiezen we voor de leegte, het nietsdoen. Heuts beschrijft dat middels het doorgemaakte trauma van zijn moeder. Zij koos ervoor om haar trauma niet aan te pakken, om te leven in het nietsdoen. Heuts laat ons zien dat we machines zijn die uitvoeren zonder dat iemand nog begrijpt waarom we doen wat we doen. We staan stil in het Theater van onze werkelijkheid en laten de chaos toe op een destructieve manier. ‘Er kan nu eenmaal niks nieuws gebeuren, omdat we de tijd laten stilstaan’, is hoe Heuts deze uitzichtloze toestand beschrijft.
Creatieve chaos
Tegenover destructieve chaos staat creatieve chaos. Dan spelen we in de Theaterruimte, dan doen we wat we kunnen om het hoofd te bieden aan de chaos. Om chaos hand in hand te laten gaan met orde. Om te komen tot een nieuw verhaal. Centraal hierin staat ‘de aarzeling’, die Heuts duidt als het vermogen om in het Theater een andere rol aan te nemen. De aarzeling ontstaat als we merken dat klagen geen zin meer heeft, omdat dat ons niet leidt naar een mindere chaotische wereld. Heuts doet een oproep tot aarzelen om patronen te doorbreken en op te staan in de machinecirkel. Het aarzelen kan de heersende chaos opheffen of een verandering teweegbrengen. We moeten ons bewegen vanuit nietsdoen naar iets doen, hoe klein ook. Dat is wat creatieve chaos inhoudt. In het kleine kan zich het grote tonen – denk aan mensen als Rosa Parks, Aletta Jacobs en Greta Thunberg. Allen hebben in eerste instantie geaarzeld bij het nietsdoen. Ze zijn met kleine acties begonnen en hebben wanorde weten om te zetten in creatieve chaos, in een manier om zich te verbinden met het Theater.
Volgens Heuts vormt creatieve chaos de bron van schoonheid en vernieuwing. We hoeven niet te blijven steken in destructieve chaos, maar we kunnen aarzelen en de wereld beter maken. Een mooie gedachte. Op het moment dat we onze rol verliezen, ontstaat creativiteit en de wil om de wereld lief te hebben in verbondenheid. Door te aarzelen kan een nieuw verhaal gestart worden. Met moed en kracht staan mensen op om rotting en verval te bestrijden. We willen immers niet ten onder gaan in de chaos, maar overleven.
Heuts is naar mijn idee te stellig. Er zijn meerdere bronnen te noemen van schoonheid en vernieuwing, dan alleen creatieve chaos. Misschien moeten we allemaal een religie aanhangen, die staan immers ook bekend als bronnen van een mooie leven? Heuts had dit verder kunnen uitwerken, maar dan valt de titel van zijn essay wellicht in het water. Kortom, Leve de chaos is een klein boek, maar het leest als een dik boek. Concentratie is vereist, omdat het niet altijd duidelijk is waar Heuts heen wil met zijn mijmeringen. Mocht je een helder opgezet betoog verwachten, dan is het verstandig om die verwachting los te laten. Heuts gaat op een chaotische manier om met het begrip ‘chaos’. Zijn essay is een wervelwind aan gedachten, zienswijzen, begrippen, metaforen en voorbeelden. Dat stoort niet, maar daagt uit tot zelfbevraging. Pas ik in het rijtje van de nietige mensen die het grote tonen? Die destructieve chaos weten om te zetten in creatieve chaos?
Leon Heuts, Leve de chaos, Rotterdam: Lemniscaat 2024