āShklar is het soort filosoof dat je heel anders naar de werkelijkheid laat kijken.ā Shklars boek Over onrecht maakt dit meteen duidelijk. Deze vertaling is onlangs bij ISVW Uitgevers verschenen met een inleiding van filosoof en wetenschapsjournalist Anne Polkamp. Samen bespreken we het belang en de relevantie van Judith N. Shklars werk.
Door Noezha el Ajami
Hoe kwam jij voor het eerst in contact met Judith Shklars werk?
Eigenlijk pas heel laat, toen ik aan het promoveren was in Leuven. Ze viel mij meteen op, want Shklar is het soort filosoof dat je heel anders naar de werkelijkheid laat kijken. Dat is precies wat de filosofie hoort te doen: je laten verwonderen en de dingen bevragen. Maar dat is niet altijd makkelijk; soms doe je onbewust toch allerlei aannames. Dat merkte ik tijdens een leesgroep waarin we met promovendi en hoogleraren teksten uit de politieke filosofie lazen: het Justice Seminar. Ik had nooit bij de naam van die groep stilgestaan; het sprak voor zich dat de politieke filosofie zich bezighield met rechtvaardigheid. Toen we Over onrecht van Judith Shklar lazen, vroeg ik me voor het eerst af of die focus wel zo vanzelfsprekend is. Waarom denken politiek filosofen amper na over onrecht, terwijl dat zoān groot onderdeel uitmaakt van ons leven? Het heeft altijd veel impact als je een filosoof tegenkomt die je denken zo op zān kop kan zetten. En dat doet Shklar consequent in haar werk.
Kwam dit boek bij de rest ook zo krachtig binnen?
Dat vind ik moeilijk te zeggen, maar zelf vond ik Shklar heel overtuigend. Op een gegeven moment vroeg ik me zelfs af of we de leesgroep niet beter konden omdopen tot Injustice Seminar. Over onrecht is een boek dat me echt raakte, misschien omdat het een tekst is die afwijkt van de papers die ik normaal altijd las. Ik richtte me vooral op de analytische filosofie en las veel strakke betogen met goed opgebouwde argumenten. Dit boek steekt heel anders in elkaar: Shklar schrijft essayistisch, verdiept zich in kunst en literatuur en staat niet alleen stil bij rationele argumenten maar ook bij de gevoelens die het kwaad oproept.
Je geeft inderdaad in je introductie aan dat dit boek geen systematisch betoog is. Doet deze essayistische vorm af aan het punt dat Shklar wil maken?
Volgens critici heeft die vorm nadelen. Soms roept Shklar vragen op die ze niet beantwoordt. De boodschap van haar boek is om meer te luisteren naar slachtoffers, omdat zij als geen ander weten wat het kwaad inhoudt. Als we erachter willen komen wat onrecht is, moeten we hun stem centraal zetten. Dat roept de vraag op hoe we die stemmen moeten wegen, en dat laat Shklar in het midden. In de inleiding geef ik het voorbeeld van een vrouw die in Kiribati woont, in een huis dat onder water dreigt te lopen vanwege de stijgende zeespiegel. Zij zou kunnen zeggen dat ze onrechtvaardig wordt behandeld omdat politici niet genoeg doen tegen de klimaatcrisis. Maar wat als de directeur van Shell zegt dat hij zich ook onrechtvaardig behandeld voelt, omdat zijn bedrijf wordt aangeklaagd maar veel andere oliegiganten niet? Hier heb je twee mensen die zeggen dat ze met onrecht te maken hebben, en in Shklars boek vind je geen duidelijke methode om hun woorden tegen elkaar af te wegen.
Zouden die vragen Ć¼berhaupt beantwoord kunnen worden?
Misschien niet. Volgens Shklar zijn er allerlei vragen die geen objectief, eenduidig en vaststaand antwoord hebben. Vragen over onrecht vallen daar vaak ook onder. Je kunt volgens haar niet voor eens en voor altijd vaststellen wat rechtvaardig is en wat niet. Als ik Shklar lees, vind ik het soms frustrerend om geen antwoorden te krijgen, maar het is ook waardevol dat ze laat zien dat die chaos bestaat. Door te erkennen dat we geen objectieve grens tussen rechtvaardigheid en onrecht kunnen trekken, houden we onze blik open voor andere perspectieven. Als je onvoorwaardelijk vasthoudt aan Ć©Ć©n vaste set regels voor rechtvaardigheid, wordt het moeilijker om kritiek op die regels serieus te nemen. Shklar geeft het voorbeeld van protesten tegen vrouwendiscriminatie. Toen in de wet stond vastgelegd dat vrouwen niet mochten stemmen, werden demonstraties daartegen lang niet altijd serieus genomen. Vrouwen die in actie kwamen werden behandeld als zonderlingen die de regels niet begrepen. Pas toen de feministische beweging groter werd, werden de oude wetten officieel onrechtvaardig. Daarom is het belangrijk om open te staan voor kritiek en te erkennen dat de bestaande regels niet altijd de juiste zijn.
Omdat Shklar geen duidelijke antwoorden of leefregels opstelt, rijst bij mij al snel de vraag: āWat nu?ā
Dit boek geeft daar wel een antwoord op, namelijk: spreek je uit als je onrecht ziet. Kom in actie. Die oproep klonk voor mij heel urgent; ik voelde me heel activistisch nadat ik Over onrecht had gelezen. Daarnaast roept Shklar op tot een robuuste democratie met veel inbreng van burgers, want volgens haar is dat de enige manier om politici te dwingen om eerlijk te zijn. Het punt is dat het in de praktijk lastig kan zijn om mensen te motiveren om hun steentje bij te dragen. Volgens Shklar komt dat omdat burgers cynisch zijn en betwijfelen of verandering wel mogelijk is, maar ook omdat we allemaal een beetje passief onrechtvaardig zijn.
Wat houdt passief onrecht in?
Dat je wegkijkt van het kwaad terwijl je ertegen in actie zou kunnen komen, bijvoorbeeld omdat dat makkelijker is en minder energie kost. Dat is een van de vormen van onrecht waarvoor we volgens Shklar niet genoeg aandacht hebben. Ze heeft kritiek op het ānormaleā model van rechtvaardigheid, het idee dat we rechtvaardigheid kunnen vangen in objectieve regels die voor eens en altijd vaststellen wat goed en fout is. In dat model is onrecht een uitzondering, de regel die verbroken wordt. Als je in die termen over rechtvaardigheid nadenkt, blijven sommige dingen buiten zicht. Je ziet dan bijvoorbeeld niet hoe alomtegenwoordig onrecht is. Volgens Shklar is onrecht namelijk geen uitzondering, maar constant aanwezig, ook binnen het systeem van wetten en regels. Passief onrecht is volgens haar overal, maar het normale model heeft daar geen oog voor. Als je wegkijkt van onrecht, dan overtreed je natuurlijk geen regel. Daardoor blijft een groot deel van het kwaad binnen dat normale model onzichtbaar, want volgens Shklar hebben we allemaal de neiging om passief onrechtvaardig te zijn.
Is het mogelijk om niet passief onrechtvaardig te zijn?
Shklars filosofie is niet zozeer bedoeld om een schuldige aan te wijzen, als wel om te laten zien hoe aanwezig onrecht is binnen het systeem. Ik denk dat het bij ons allemaal weleens voorkomt dat we wegkijken, geen weerwoord geven wanneer iemand iets discriminerends zegt of niet vaak genoeg naar een demonstratie gaan. Volgens mij heeft Shklar gelijk wanneer ze zegt dat passief onrecht overal is. Misschien is het te veel gevraagd om nooit passief onrechtvaardig te handelen, maar je kan er wel naar streven om dat minder vaak te doen.
Waarom zouden mensen Shklar moeten lezen?
Shklar beschrijft onrecht op een indringende manier. Haar boek is geen abstracte theorie, maar laat zien hoe onrecht in de praktijk kan ontstaan en hoe het voelt om daar het slachtoffer van te zijn. Ze beschrijft de angst, woede, irrationaliteit en agressie die daarmee gepaard gaan en laat zien hoe overweldigend onrecht kan zijn. Ik vind het heel waardevol dat een filosoof ook aandacht besteedt aan die kant van het kwaad.

Judith N. Shklar, Over onrecht. Vertaald door Timon Meynen. Ingeleid door Anne Polkamp. Leusden: ISVW Uitgevers, 2024.
Luister ook naar de ISVW-podcast over Judith Shklar! In deze podcast praten Bart Geeraedts en Florian Jacobs verder over de Lets-Amerikaanse filosoof Judith Shklar (1928-1992).
Dit artikel is verschenen inĀ iFilosofie #80. KlikĀ hierĀ voorĀ de volledige editie.