Door Joanne Rouwendal
In de film Barbie wordt de kijker geïntroduceerd in een fascinerende matriarchale samenleving waar de mannelijke figuur, Ken, de onderdrukte is. Hij is dan ook verbluft wanneer hij met een patriarchale samenleving in contact komt. Een soortgelijke verbazing ervaarde ik bij het lezen van Angela Saini’s De patriarchen, waarin de permanente rol van matriarchale samenlevingen centraal staat.
Eeuwenlang werd mannelijke dominantie gezien als een onvermijdelijk kenmerk van menselijke samenlevingen. Maar Angela Saini stelt in haar boek De patriarchen deze veronderstelling ter discussie en onderzoekt hoe ons begrip van genderongelijkheid zou veranderen als we niet langer zouden aannemen dat mannen altijd over vrouwen hebben geregeerd.
Saini onthult een complexe geschiedenis van het patriarchaat, beginnend in de prehistorie en zich verspreidend over de hele wereld tot op de dag van vandaag. Ze laat zien hoe machtige mannen duizenden jaren geleden al een voorsprong hadden in het voortbrengen van nakomelingen, en hoe gendercodes werden ingevoerd om de belangen van deze elites te dienen.
Vanaf het ontstaan van de vroegste staten begonnen genderongelijkheid en patriarchale structuren zich langzaam over delen van Europa, Azië en het Midden-Oosten te verspreiden, zij het met weerstand. Toch hebben voor die tijd vele matriarchale stammen samengewoond, geleefd en gewerkt. Deze stammen functioneerden rondom de vrouw. Mannen gingen bij hun schoonmoeder wonen en in sommige matriarchale samenlevingen verhuisde men niet en voedden de broers hun neefjes en nichtjes op. In andere matriarchale samenlevingen waren vrouwen het hoofd van de samenleving en namen zij de uiteindelijke beslissingen. Saini onderzoekt ook hoe kolonialisme en rijkdom patriarchale gewoonten hebben verspreid en de traditionele manieren van leven hebben veranderd.
Hoewel het boek belooft inzicht te bieden in het ontstaan van patriarchale samenlevingen, richt het zich voornamelijk op de zoektocht naar matriarchale structuren. Dit kan teleurstellend zijn voor lezers die op zoek zijn naar een diepgaande analyse van patriarchale systemen. Desondanks biedt de nadruk op matriarchale samenlevingen een interessante visie waardoor we onze traditionele opvattingen over genderrollen kunnen heroverwegen. Zo is Saini’s boek het bewijs dat een patriarchale samenleving niet altijd de norm is geweest. In de zoektocht naar matriarchale samenlevingen lijkt de auteur de matriarchale structuur vaak gunstiger te beoordelen dan de patriarchale tegenhanger. Dit levert bij mij vragen op: zouden we over moeten gaan tot een matriarchale samenleving en waarom lijkt dit de overhand te nemen ten opzichte van een egalitaire samenleving? Daarmee ontstaan vragen over de objectiviteit van de analyse. Bovendien lijkt de zoektocht naar egalitaire samenlevingen naar de achtergrond te verdwijnen, wat een gemiste kans is voor een uitgebreide verkenning van alternatieve sociale structuren.
Een ander punt van kritiek is de speculatieve aard van het boek, waarbij veel onderzoeken worden aangehaald met termen als ‘waarschijnlijk’ of ‘zeer aannemelijk’. Hoewel dit deels inherent is aan het onderwerp van gender en macht, kan het de geloofwaardigheid van de argumenten verminderen en de lezer met onbeantwoorde vragen achterlaten. Bovendien heb ik het boek als onsamenhangend ervaren en mist het een duidelijke structuur, wat mijn begrip van het boek en overzicht over de verscheidene onderwerpen heeft belemmerd.
Ondanks deze kritiekpunten biedt De patriarchen wel een waardevol startpunt voor de zoektocht naar een egalitaire samenleving. Het boek daagt conventionele opvattingen uit en laat zien dat er alternatieve manieren zijn om machtsstructuren en genderrollen te organiseren. De auteur haalt een breed scala aan onderzoeken aan en brengt nuances aan in de complexe discussie over gender en macht. Het is een inspiratie voor verdere discussie en onderzoek naar dit belangrijke onderwerp en is vooral gericht aan de lezer die zich wil verdiepen in de verscheidene onderzoeken over dit onderwerp, maar de tijd en energie niet heeft deze onderzoeken zelf te lezen en te bundelen. De patriarchen biedt hoop door te laten zien hoe oude overtuigingen worden ondermijnd en hoe de strijd voor gelijkheid voortduurt, zelfs in het licht van tegenwerking, waarmee onze samenleving hervormd kan worden.
Angela Saini, De patriarchen: De oorsprong van ongelijkheid. Vertaald door Alexander van Kesteren. Utrecht: Ten Have, 2023