Tekst: Zoë Spaaij
Ulrike Guérot op de Internationale school van de Wijsbegeerte
Op de vooravond van een (dan eindelijk toch komende) Brexit en op de dag dat Europa de ‘Green Deal’ presenteert, lijkt er van eendracht in Europa geen sprake te zijn. Europa heeft haar glans verloren; er lijkt nog maar weinig over van het project wat ooit als een utopie begonnen is met het verdrag van Maastricht.
In het debat rondom Europa voeren de populisten de boventoon en klinkt steeds vaker de roep om uittreding. ‘Brussel faalt’, zo is vaak in de kranten te lezen. Voorvechters voor Europa lijken er nauwelijks te zijn.
Op 11 december 2019 kwam een tegengeluid in Amersfoort. Politicoloog, historica en filosoof Ulrike Guérot hield een vurig pleidooi voor de invoering van een Republiek Europa. Haar verhaal biedt een narratief voor alle voorstanders van een verenigd Europa en een mogelijke invalshoek voor iedereen die met het huidige Europa niet tevreden is.
In de introductie noemt Florian Jacobs haar verhaal een sprookje, maar Guérot wil duidelijk niet alleen maar een utopie verkondigen. Waar haar boek vooral utopisch blijft, blijkt uit haar lezing dat zij inmiddels realiteit ziet voor haar utopie. Net als ooit de euro tot stand kwam, wil zij concreet plannen gaan maken voor een universele Europese identiteitskaart. Net als bij de invoering voor de euro heeft zij hiervoor een stappenplan bedacht. Burgers moeten door deze kaart daadwerkelijk het gevoel krijgen dat zij deel uitmaken van de Republiek Europa, net als de euro zorgde voor een gedeelde valuta. Met deze identiteitskaart kunnen de burgers van Europa ook overal in Europa hun stem uitbrengen en is dit dus de eerste stap naar een Republiek Europa met een ‘one man, one vote system’.
Natiestaten zijn volgens Guérot illusies: daar moeten wij vanaf. Want deze natiestaten en het denken in natiestaten hebben de burger vervreemd van Europa – zij voelen zich niet meer vertegenwoordigd. Terecht, de retorica van veel nationale politici is nu dat ‘Brussel beslist’. Als tegenreactie is er ruimte ontstaan voor het huidige populisme. Dit populisme claimt dat het de stem van het volk vertegenwoordigt, terwijl Guérot terecht opmerkt dat dit maar een deel van het volk is.
Volgens Guérot wil de grote zwijgende meerderheid juist wel een vorm van Europa. Hier plaats ik wel mijn kanttekeningen bij, gezien haar cijfers zich vooral op statistieken uit haar eigen bubbel baseren. Toch klopt het dat in het debat rondom Europa vooral de populisten het debat bepalen. Een krantenkop als ‘Geert Wilders wil uit de EU’ of de ‘Nexit van Baudet’ krijgt veel aandacht, maar nooit lees je ‘Pleidooi voor Europa door Rutte’.
Guérot biedt zo een pleidooi, maar het is een pleidooi voor een ander Europa dan dit Europa. Dit Europa draait namelijk vooral om een ding, en dat is geld en bureaucratie. Zij voert een vlammend betoog voor een meer politieke invulling van Europa. De Republiek Europa moet de kloof tussen burgers en de politiek overbruggen; het moet mensen weer het gevoel geven dat ze deel uitmaken van het continent waarop zij leven. Een begin zou volgens haar de Europese identiteitskaart zijn. Daarmee zijn de burgers niet meer gevangen door een nationale identiteit, maar worden zij echt burgers van Europa.
De burgers moeten dus weer verantwoordelijkheid krijgen, iets wat in het huidige Europa niet mogelijk is. Ja, Ursula von der Leyen doet een poging door een conferentie te organiseren over ’the future of Europe’. Maar volgens Guérot is dit een toekomst zonder daadkracht. Bij deze conferentie kunnen burgers weliswaar ideeën opperen over wat zij zien als de toekomst van Europa, maar de daadwerkelijke beslissingen worden opnieuw genomen door Brussel. ‘Laat de burger beslissen, de burgers moeten niet geraadpleegd worden, maar moeten een politieke stem krijgen’, aldus Guérot.
In een zal vol met ‘de elite’ durft Guérot het aan om precies haar de schuld te geven. Want een groot deel van de elite ziet haken en ogen in dit project. Het project van de Republiek Europa is inderdaad utopisch, maar wat zou het alternatief kunnen zijn? Want als de zogenaamde elite het niet probeert, wie dan wel? Moet de elite dan stilzwijgend of klagend toekijken hoe de populisten het veld kapen en van Europa nog een meer zooitje maken dan al het geval is? Of is het wachten op een nieuwe oorlog, zodat waarden als vrijheid en vrede eindelijk weer inhoud krijgen?
Volgens Guérot niet. Binnen de Republiek Europa moeten de burgers van Europa een gelijke aanspraak op goederen, kapitaal en werk hebben en daarmee pleit zij voor een beleid dat meer oog heeft voor sociale kwesties. Deze sociale kwesties zijn ook wederom nu veelal speelterrein van de populisten of van nationale partijen en Guérots focus hierop is een vernieuwend perspectief.
Guérots voorstel voor een Republiek Europa is echter ook riskant voor de waarden die wij binnen Nederland als gewoon zijn gaan zien. Want haar stelsel van gelijk stemrecht voor iedere burger beschermt niet rechten als het homohuwelijk of abortus, die in geding zou kunnen geraken door de stemmen van conservatieve delen van Europa. Maar daarmee is haar Republiek Europa wel een staat voor iedereen: het is geen links of progressief Europa, maar een Europa waarin iedere politieke stem ruimte heeft en zo gezamenlijk een staat kan vormen.
Een utopie misschien, maar gebeurt dit niet binnen Nederland net zo? Ook binnen nationale staten leven conservatief en progressief, links en rechts naast elkaar, dus waarom niet ook binnen een Republiek Europa? Guérot benadrukt dat er met een Republiek Europa meer oog komt voor sociale kwesties zoals minimumloon, wat nu nog ongelijk verdeeld is in Europa. Hiermee wil zij deze sociale vragen weer terugwinnen van de populisten, die nu veelal hiermee schermen en kiezers trekken. Guérot pleit voor een sociaal Europa. Daarmee geeft zij Europaverdedigers weer een doel, iets waarvoor wij met z’n allen kunnen strijden. Want dit doel is in alle kritiek op Europa verloren gegaan.
Zeker, haar pleidooi blijft nog steeds een utopisch sprookje. Wanneer zij afsluit met ‘metropa’ een metrokaart van Europa, moet ik glimlachen. Een metro die alle steden in Europa met elkaar verbindt, klinkt té mooi om waar te zijn. In tijden van klimaatverandering zeker wensenswaardig, maar toch vrees ik dat het Europese politieke klimaat hier nog niet bereid voor is. Zeker na de Britse verkiezingen vraag ik mij toch echt af of burgers wel een Republiek Europa willen. Ondanks haar roep ‘no more utopia’ lijkt dit toch duidelijk een utopie te zijn. Toch biedt Guérots droom hoop, en hoop heeft Europa in deze roerige tijd hard nodig.