Dit artikel is verschenen in iFilosofie #66. Klik hier voor de volledige editie.
Bij EPO verscheen onder de titel De vrouw als zondebok de eerste Nederlandse vertaling van een werk van Sylvia Federici. Federici is een academica met een lange loopbaan binnen de autonoom feministische, marxistische traditie. Ongeveer tezelfdertijd verscheen bij De Geus de vertaling van Discours sur le colonialisme, een klassieker van de hand van Aimé Césaire, ingeleid en vertaald door filosofe Grâce Ndjako. Ook bij Césaire gaat het over vrouwen en mannen met verminderde rechtstatus en is huidskleur de blikvanger die dehumaniseert.
Tekst: Wil Heeffer
Eenmaal zwart, altijd zwart
Het eerste dat opvalt als je Discours sur le colonialisme, dat in het Frans verscheen in 1950, in vertaling gaat lezen, is dat het complex is geschreven. Over het kolonialisme leest niet lekker weg. Het is stug en weerbarstig van taal, net als het onderwerp waarover het gaat. Er zijn veel verwijzingen naar onbekende schrijvers en intellectuelen die hedendaagse lezers nauwelijks of niet kennen. Wat wel duidelijk is, is dat Césaire het opneemt voor de achtergestelden, de mensen die gedwongen werden hun eigen cultuur te minachten en zich dienden te uiten in de taal van de kolonisator. Zijn vertoog doet voelen wat het betekent gegeseld te worden door de zweep van de koloniale mogendheden.
Om erbij te horen maar nooit te worden zoals zij – de Europeanen – ging Aimé Césaire, zoals velen uit Afrika, studeren aan een westerse universiteit. Nog meer dan in het gekoloniseerde Martinique werd hij zich bewust van zijn Zwarte identiteit, zoals hij het met een hoofdletter schrijft. Die bewustwording vormt het begin van identiteitsvorming die hij La Négritude noemde. Dat ideeëngoed legde de basis voor een literaire en ideologische stroming van Franssprekende intellectuelen zoals Césaire.
Christelijk geloof
Het waren niet alleen economische belangen die voor Europese kolonisators de aanleiding waren voor het zich eigenmaken van Afrikaanse gebiedsdelen. Net zoals elders in de wereld deed ook de kerk een duit in het zakje en keek ze weg van mensenrechtenschendingen. We lezen daarover bij Césaire, en het citaat geeft meteen iets weer van wat ik weerbarstige taal noemde: ‘Mijn analyse voortzettend, stel ik dat de hypocrisie van recente datum is, en dat noch Cortés, die Mexico ontdekte vanuit de hoogte van de grote teocalli, noch Pizarro voor Cuzco (en Marco Polo voor Cambaluc nog minder) verklaarden de voorbode van een superieure beschaving te zijn. Ik stel dat zij die doden, zij die plunderen, zij die in het bezit zijn van helmen, lansen en hebzucht, dat de goedpraters later zijn gekomen. Dat de christelijke waanwijsheid de grote verantwoordelijke is op dit gebied, doordat die oneerlijke vergelijkingen heeft opgesteld: christendom = beschaving, heidendom = wilde staat. Daaruit konden slechts afschuwelijke kolonialistische en racistische gevolgen voortvloeien waarvan de indianen, de “Gele” Volkeren en de Nègres het slachtoffer zouden worden.’ En verderop: ‘Vooruitgang bestaat er dan uit dat het vandaag de dag de bezitter van ‘‘christelijke deugden’’ is die dingt naar de eer om de overzeese gebieden te besturen naar de werkwijzen van vervalsers en folteraars en dit nog voor elkaar krijgt ook.’
Beide citaten laten voelen hoe de woede zich door Over het kolonialisme een weg baant. Een weg die zoekt naar een gelijkwaardigheid die in onze tijd nog altijd niet is waargemaakt.
Opium voor de man
Sylvia Federici schreef De vrouw als zondebok. Het is een eerste Nederlandse vertaling van een werk van haar en dat maakt de vertaling relevant. Federici werd vooral bekend met haar boek Caliban and the Witch, waarin zij net als in De vrouw als zondebok een link legt tussen de heksenjacht, de onderdrukking van vrouwen en landonteigening. Ze plaatst machtige mannen tegenover machtige vrouwen die als heks worden afgeschilderd, een woord dat alle facetten van het kwaad bevat.
Zoals zij het stelt, disciplineert het kapitalisme mensen en bovenal vrouwen tot louter productiekracht. Door de rebelse vrouw te demoniseren werd het mogelijk de helft van de mensheid te disciplineren tot het hebben van maar één recht: het aanrecht. Na de middeleeuwen werd de vrouw gereduceerd tot louter lichaam, een lichaam dat gedeseksualiseerd moest worden, waarin de geest moest worden gedood om zelfstandig denken te voorkomen. Het gaat bij Federici vooral om ongelijkheid en niet om gender. Zij schrijft: ‘De heks was de communist en terrorist van haar tijd en er was een “beschavingsdrang’’ nodig om de nieuwe “subjectiviteit’’ en seksuele arbeidsverdeling te produceren waarop de kapitalistische arbeidsdiscipline zou steunen.’ Anders gezegd: hekserij was een afreageren van (mannelijke) economische frustratie op vrouwen en leidde tot de ‘vervrouwelijking van de armoede’. In de vrouw komen de drie K’s van het kapitalisme samen: kolonialisme, kerstening (opleggen seksuele moraal) en knechting.
Verouderd of actueel
Waarom moet je Césaire lezen? Om vanuit een historisch oogpunt zicht te krijgen op hoe racisme en achterstelling zijn ontstaan en voortleven. Als het om minachting gaat, is nog altijd niets sneller dan het afwijzend oog. De Black Lives Matter-beweging laat zien dat er nog veel moet gebeuren. Voor hedendaagse politici blijft het moeilijk om in de spiegel te kijken als het gaat over het maken van excuses voor wat slavernij mensen heeft aangedaan.
Waarom moet je Federici lezen? Omdat zij de achterstelling van zeker de helft van de wereldbevolking volop in het daglicht zet en historisch ontleed. We zien grensoverschrijdend gedrag telkens weer opduiken. De #MeToo-beweging springt er voor in de bres. Verkrachting van vrouwen lijkt ‘normaal’ in oorlogssituaties en politici zoals Donald “grab ’em by the pussy” Trump komen er nog altijd lacherig mee weg.
Om de complexe teksten van Césaire en Frederici bij de lezer te introduceren zijn beide uitgaven voorzien van goede inleidingen. Daarmee zijn deze edities waardevol materiaal voor wie meer wil weten over de geschiedenis van racisme en onderdrukking in het algemeen.
Aimé Césaire. Over het kolonialisme, Amsterdam: De Geus, 2022.