Dit artikel is verschenen in iFilosofie #66. Klik hier voor de volledige editie.
Fenomenologie, de studie van alles wat aan ons verschijnt, heeft veel invloed gehad op het denken in de twintigste en eenentwintigste eeuw. Edmund Husserl ontwikkelde de fenomenologische methode, die later op eigen wijze omarmd werd door denkers als Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre en Maurice Merleau-Ponty. Corijn van Mazijk, universitair docent wijsbegeerte aan de Rijksuniversiteit Groningen, schreef een goed leesbare inleiding tot deze filosofische methode: De wereld als verschijning. Fenomenologie en de twintigste eeuw.
Tekst: Dani Lensen
Zu den Sachen selbst
Terwijl de exacte wetenschap bijzonder succesvol was gebleken, bleef de filosofie aan het begin van de twintigste eeuw in haar immens grote schaduw achter. De natuurkundigen wisten de wereld steeds accurater te beschrijven, terwijl de filosofen nog zaten te sukkelen met speculaties over zingeving, normen en waarden – aldus de heersende opinie. De Oostenrijks-Duitse denker Edmund Husserl maakte zich zorgen over de opvatting dat de rede enkel zinnige dingen zou kunnen zeggen over de objectieve feiten en met de fundamentele vragen van het mensenleven geen raad wist. Theorieën over zingeving kunnen niet natuurwetenschappelijk bevestigd worden, en werden daarom als speculatief en zinloos afgedaan. Volgens Husserl was er sprake van een ware crisis in de zingeving, die leidde tot nihilisme en relativisme in de Europese cultuur.
Intussen werd Duitsland in toenemende mate antisemitisch, en werd de zingevingsvraag juist steeds belangrijker. De Joodse Husserl koesterde hoop voor een filosofische methode die wel degelijk zinnig kon spreken over zingeving. Hij kwam uit bij de fenomenologische methode. Die methode begint bij de terugkeer naar ‘de zaken zelf’. We moeten teruggaan naar de fenomenen: de dingen zoals die aan ons verschijnen. Als je nu op een stoel zit, is de stoel voor jou een fenomeen, net zoals het scherm waarop je dit leest en deze recensie zelf: het zijn allemaal fenomenen. De fenomenologie gaat om de bestudering van alles wat aan ons verschijnt, zonder inmenging van allerlei wetenschappelijke theorieën over die dingen. Husserl verlangde een wetenschappelijke bestudering van het innerlijk bewustzijn waarin zingeving en morele normen en waarden wel degelijk bestudeerd worden.
Husserls kinderen
Husserls fenomenologie heeft een aanzienlijke invloed gehad op verscheidene beroemde denkers. Martin Heidegger, een van Husserls assistenten, is wellicht de bekendste. Heidegger ontwikkelt een fenomenologie die inzet op de bestudering van het zijn. Later in de twintigste eeuw krijgt de fenomenologische methode ook grip op denkers zoals Jean-Paul Sartre, Eugen Fink en Maurice Merleau-Ponty. Meer dan bij voorgaande denkers krijgt bij Merleau-Ponty het lichaam een belangrijke rol toegeschreven. Wij ervaren de wereld fenomenologisch gezien altijd lichamelijk. Het lichaam wordt in de empirische wetenschappen vaak louter als object begrepen, naast andere objecten in de wereld. Maar dat is niet hoe wij ons lichaam beleven. Ons lichaam bevindt zich ruimtelijk gezien anders in de wereld dan de objecten om ons heen. Het zelf is een belichaamd zelf. Terwijl ik deze recensie schrijf rust mijn linkervoet op mijn rechterbovenbeen. Mijn rechterbovenbeen voelt een gewicht rusten en zo ervaar ik de voet als object. Tegelijkertijd ervaar ik ook hoe mijn voet rust op het bovenbeen. Ik ervaar de voet ook subjectief. De voet hoort bij mij. Ik heb niet alleen een lichaam, ik ben ook een lichaam. De ervaring vertelt ons dat het lichaam zowel object als subject is.
Fenomenaal
Er was nood aan een goede Nederlandstalige inleiding tot de fenomenologie. De fenomenologie is niet weg te slaan uit de huidige continentale filosofie, maar de hoofdwerken binnen deze stroming zijn vaak moeilijk te doorgronden. Om deze kloof te overbruggen komt een inleiding zoals deze als geroepen. Het is een geschikt opstapje om met hoofdwerken als De crisis van de Europese wetenschappen en de transcendentale filosofie en Zijn en tijd aan de slag te gaan. Corijn van Mazijk schetst steeds de nodige achtergronden bij de denkers die hij behandelt en laat verwarrende informatie achterwege – zoals het een geschikte inleiding betaamt. De denkers worden eerst op een biografische wijze geïntroduceerd, wat altijd prettig is wanneer we met een denker te maken krijgen die we nog niet kennen. Door informatie te krijgen over Heideggers persoonlijke leven begrijpen we al iets beter hoe en waarom zijn filosofische project tot stand komt. Maar na kort ondergedompeld te zijn in het persoonlijk leven van Heidegger wordt de lezer ook de diepte in gesleurd.
Corijn van Mazijk gaat moeilijke begrippen niet uit de weg en weet deze begrippen luchtig te verhelderen aan de hand van voorbeelden en tekeningen. Na Sartre als een elitair knulletje te hebben ontmoet vertelt De wereld als verschijning ons ook wat er nu precies wordt bedoeld met bekende fenomenologische concepten als het in-zichzelf, het ego als transcendentaal object en de kwade trouw.
Overigens is het geen werk dat je één keer leest en waarvan je vervolgens het merendeel zult onthouden. Het kan goed als inleiding dienen of als naslagwerk bij het lezen van een van de primaire werken wanneer je denkt: hoe zat dat ook alweer? Na iedere paragraaf volgt een handig spiekbriefje waarin Van Mazijk een overzicht geeft van de belangrijkste ideeën en termen uit het hoofdstuk. Wellicht is het boek het vruchtbaarst voor lezers die al wat algemenere introducties in de filosofie hebben gelezen of die al wat meer voorkennis hebben. Het boek vereist geen voorkennis in de fenomenologie maar een globale kennis van de geschiedenis van de filosofie is een pre. Dit inleidend werk komt beter tot zijn recht als de lezer ook kennis heeft van de tradities waartegen fenomenologen zich afzetten. Dan komt de relevantie en het belang van deze stroming ten volle aan het licht.