Hannah Arendts pleidooi voor de menselijke geest

In onze tijd van verregaande vermarkting van de samenleving wordt de mens vooral gezien als een economisch wezen: we zijn allereerst de ‘ondernemers van ons bestaan’, geholpen door de steeds verdergaande technische vooruitgang en door ons vermogen om efficiënt en doelgericht te handelen. Dat we ook een ‘geestelijk leven’ hebben is daaraan ondergeschikt.

In haar laatste grote meesterwerk, de trilogie Het leven van de geest pleit Hannah Arendt (1906-1975), Duits-Amerikaans filosoof van Joodse afkomst, voor een andere visie op de mens. We zijn geen individuen, maar leven in pluraliteit; en we zijn niet alleen maar Homo economicus, maar we denken na over de zin van het leven en van de wereld. En al denkend willen we die wereld steeds vernieuwen en oordelen we over haar.

Het leven van de geest schreef Arendt tussen 1970 en 1975; alleen de beide eerste delen voltooide zij, het derde deel is gereconstrueerd op basis van haar aantekeningen. Een kleine tien jaar geleden publiceerden Dirk De Schutter en Remi Peeters fraaie vertalingen van de drie boeken. In 2021 werden deze voor het eerste gebundeld in één fraaie band.

In deze zesdelige masterclass zal Laurens ten Kate, die al eerder op de ISVW cursussen verzorgde over Arendts werk, je samen met vertaler en filosoof Dirk De Schutter door deze schitterende tekst heen leiden.

Denken, willen en oordelen, de titels van de drie delen van de trilogie, vormen voor Arendt de kernactiviteiten van onze geest. Daarin worden lastige, fundamentele vragen gesteld die inbreken op de economische orde. Maar de menselijke geest herbergt ook onze creativiteit, zodat we nieuwe werelden kunnen scheppen. Het ‘leven van de geest’ gaat minder over doelen bereiken dan over iets nieuws beginnen, minder over functioneren dan over experimenteren.

Programma

Weekend 1: Denken I

Zaterdag 8 oktober 2022 10.30 uur tot zondag 9 oktober 2022 12.30 uur met afsluitende lunch.

Heeft denken nut? Hoe verhoudt ons denken zich tot ons handelen? Leidt gedachteloosheid tot het kwaad? Kunnen we door na te denken het kwaad buiten de deur houden? Om vragen als deze te kunnen beantwoorden, put Arendt uit de rijke geschiedenis van de filosofie.

Weekend 2: Denken II

Zaterdag 5 november 2022 10.30 uur tot zondag 6 november 2022 12.30 uur met afsluitende lunch.

Weekend 3: Willen I

Zaterdag 3 december 2022 10.30 uur tot zondag 4 december 2022 12.30 uur met afsluitende lunch.

Hebben we een vrije wil? Deze vraag is een van de moeilijkste waar de westerse filosofie tot op de dag van vandaag mee worstelt. Als we geen vrije wil hebben, dan is de toekomst al bepaald. Maar misschien hebben we toch een vrije wil. In dat geval bepaalt niet noodzaak, maar contingentie het verloop van de geschiedenis. We doen iets, maar we hadden het ook niet kunnen doen. Wat willen we en wat willen we niet? Wil en tegenwil zijn verwikkeld in een lastig gevecht, en de enige uitweg is handelen.

Weekend 4: Willen II

Zaterdag 7 januari 2023 10.30 uur tot zondag 8 januari 2023 12.30 uur met afsluitende lunch.

Weekend 5: Oordelen I

Zaterdag 4 februari 2023 10.30 uur tot zondag 5 februari 2023 12.30 uur met afsluitende lunch.

Helaas overleed Arendt voor ze het derde deel van haar trilogie kon voltooien. Wel liet ze een aantal colleges en essays achter die het voorwerk voor dit boek over oordelen vormden. Deze zijn postuum gebundeld. We bespreken de colleges over oordelen in het werk van Immanuel Kant, maar ook andere essays, waaronder een over Lessings onderscheid tussen waarheid en mening. Heel relevant voor huidige debatten!

Weekend 6: Oordelen II

Zaterdag 4 maart 2023 10.30 uur tot zondag 5 maart 2023 12.30 uur met afsluitende lunch.

Wie is Hannah Arendt?

Het denken en de persoon van Hannah Arendt, Duits-Amerikaans filosoof van Joodse afkomst, is vanaf 2013 bij een miljoenenpubliek bekend. In dat jaar maakte Margaretha von Trotta de film Hannah Arendt. We ontmoeten daarin een moedige, geëngageerde filosoof, die een kritische visie verwoordt op het proces tegen de nazi Adolf Eichmann, dat in Jeruzalem in 1961 plaatsvond. In deze periode schreef Arendt haar meest invloedrijke werken, waaronder De oorsprong van het totalitarisme, De menselijke conditie, De banaliteit van het kwaad, Over revolutie en Over geweld. Zoals de titels van deze werken al suggereren, was Arendt diepgaand betrokken op de wrede politieke gebeurtenissen van haar tijd, het nazisme en stalinisme. Geen andere denker biedt ons zoveel handvatten om deze gebeurtenissen te begrijpen dan zij.

Na filosofie gestudeerd te hebben bij Martin Heidegger en Karl Jaspers, vluchtte Arendt in 1933 naar Parijs, enkele jaren nadat ze haar proefschrift over Augustinus had afgerond. Ze werkte voor verschillende Joodse vluchtelingenorganisaties tot het in 1941 ook in Parijs niet meer veilig was; ze verhuisde naar New York. Daar nam haar carrière een vlucht. Ze gaf college aan universiteiten als Berkeley, Princeton en Chicago en werkte tot aan haar dood in 1975 aan de New School for Social Research als hoogleraar politieke filosofie. In 1973 wordt Arendt uitgenodigd de prestigieuze Gifford Lectures te verzorgen in Schotland. Deze lezingen liggen aan de basis van de trilogie Denken, Willen en Oordelen die we in deze zesdelige masterclass gaan lezen. Arendt verdiept hierin haar kritiek van de moderne cultuur maar ze is tegelijkertijd hoopvoller dan in haar eerdere boeken.

De schrijver

Arendt toont zich ook in Het leven van de geest een geweldige stylist. Ze bespeelt moeiteloos de geschiedenis van de filosofie, vanaf de oude Grieken; ze becommentarieert de grote theologen van het christendom vanaf de vroege middeleeuwen; de poëzie, de kunst en de literatuur maakt ze tot haar gesprekspartners; ze confronteert de lezer met spannende actuele voorbeelden; en ze pleit voor een nieuwe mens met de hartstocht van een bevlogen advocaat in de rechtszaal. Soms worden we meegesleept in fascinerende details, dan weer worden er brede vergezichten geopend.

Voor wie is deze masterclass?

Deze masterclasses zijn geschikt voor iedereen met interesse in het werk van Hannah Arendt of de thema’s die zij bespreekt, die bereid is thuis veel te lezen, diep op de tekst in te gaan en actief deel te nemen aan de groepsgesprekken tijdens de bijeenkomsten.

In De menselijke conditie (1958) bestudeert Arendt de fundamenten van de vita activa: arbeid, werk en handelen. In Het leven van de geest komen de fundamenten van de vita contemplativa aan de orde: denken, willen en oordelen. Denken, Willen en Oordelen vormen dan ook de drie afzonderlijke boeken waaruit deze trilogie bestaat. Elk boek wordt afzonderlijk besproken in een masterclass van twee weekeinden. Elke masterclass is afzonderlijk te volgen.
Voor degenen die de masterclass over De menselijke conditie hebben gevolgd zullen de masterclasses Denken, Willen en Oordelen een logische aanvulling vormen. Dit betekent echter niet dat het noodzakelijk is de vorige masterclass gevolgd te hebben. Voor geen van deze masterclasses is enige voorkennis vereist. De docenten veronderstellen geen filosofische vooropleiding of kennis van Arendts werk. In de les krijgt u voldoende aangereikt om met het gedachtegoed te werken op een niveau dat aansluit bij uw eigen interesse en ervaring. U zult merken dat iedereen al snel flink met elkaar de diepte ingaat.

Lesmateriaal en tijdsinvestering

Van de cursisten wordt verwacht dat zij voor aanvang van de eerste bijeenkomst zelf het betreffende boek aanschaffen en ongeveer de eerste helft ervan hebben gelezen. De tweede helft komt tijdens de tweede bijeenkomst aan bod en wordt ook dan als gelezen verondersteld. Dit betekent dat elke cursist in ongeveer een maand een boek leest. Voorafgaand aan elke bijeenkomst maken de docenten bekend welke fragmenten in elk geval besproken zullen worden. Daarnaast krijgen cursisten aan het slot van elk weekend de gelegenheid een ‘miniatuurtje’ – een korte presentatie – voor te bereiden.
We gaan uit van de Nederlandse vertaling van de boeken, en aanschaf daarvan is dan ook verplicht. Het staat deelnemers vrij daarnaast een Engelse of Duitse versie te raadplegen.

Studiebelasting

Elk afzonderlijk weekend van deze cursus bevat 9 contacturen, wat 54 contacturen voor de gehele cursus betekent. Daarnaast neemt het lezen van eventuele lesmaterialen circa 24 uur in beslag. Let op! Het leven van de geest van Hannah Arendt (vert. Dirk De Schutter & Remi Peeters, Ten Have, 2021) is verplicht studiemateriaal, maar niet bij het cursusgeld inbegrepen. Je bestelt het boek hier.

Leerdoelen

Tijdens onze filosofiecursussen doe je kennis op over filosofen en hun ideeën. Je leert je eigen ideeën en standpunten toetsen, scherpen en verdiepen door met de docent en anderen in gesprek te gaan. Daarnaast oefen je communicatieve vaardigheden zoals: aandachtig luisteren, je eigen gedachten bondig onder woorden brengen, en betekenisvolle vragen stellen.

Deelname

Arrangement 1: € 1.980,00 (inclusief 6x diner met wijn, 12x lunch en koffie/thee),

Arrangement 2: € 2.345,40 (arrangement 1 + standaardkamer en ontbijt),

Arrangement 3: € 2.405,40 (arrangement 1 + pluskamer en ontbijt),

Arrangement 4: € 2.450,40 (arrangement 1 + comfortkamer en ontbijt).

Wil je korting? Schaf dan de Gold Card aan of kijk of je in aanmerking komt voor ambassadeurskorting.

Docenten

Dirk De Schutter is emeritus hoogleraar aan KU Leuven en de Universiteit Antwerpen. Hij studeerde literatuurwetenschappen en filosofie aan de KU Leuven en aan de Georgetown University, Washington D.C. Van zijn hand verschenen de laatste jaren vele Nederlandse vertalingen van teksten van Hannah Arendt, waaronder veel van de Nederlandse teksten van haar in deze reader.

Laurens ten Kate is filosoof en religiewetenschapper. Hij is hoofddocent godsdienstfilosofie en religiestudies aan de Universiteit voor Humanistiek te Utrecht. Tevens is hij bijzonder hoogleraar Vrijzinnige religie en Humanisme. Ten Kate schreef een Encyclopedie van de filosofie (Boom, 2007). In 2017 verscheen van hem in samenwerking met Marcel Poorthuis 25 eeuwen theologie. Teksten en toelichtingen (Boom, 2017). De ‘Stichting Stimulering Vrijzinnig Gedachtegoed’ heeft Ten Kates bijzondere leerstoel geïnitieerd. Op de website van deze Stichting kan men nader kennismaken met Ten Kate, zijn denken en zijn werk: voormeervrijzinnigheid.nl.